Foundation Course – Contemporary Issues IV (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 1
veeieefjkeÀeb ®es cenlJee®es nkeÌkeÀ

Heeþe®eer ªHejs1.0 GefÎäîes
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 ûeenkeÀeb®es nkeÌkeÀ
1.3 ceeefnleer®ee DeefOekeÀej DeefOeefve³ece, 2005
1.4 meeJe&peefvekeÀ peveefnle ³eeef®ekeÀe
1.5 meejebMe
1.6 efJeÐeeHeerþer³e oerI eexÊejer ÒeMve

1.0 GefÎäîes

1) ûeenkeÀeb®³ee nkeÌkeÀe®eer DeesUKe keÀjCes.
2) ûeenkeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®es cenÊJe HeìJetve osCes.
3) ûeenkeÀ v³ee³eceb®ee®eer j®evee Je keÀe³ex mecepeeJetve IesCes.
4) ûeenkeÀ ®eUJeUer®ee DeY³eeme keÀjCes.
5) ceeefnleer®ee D eefOekeÀej DeefOeefve³ece, 2005 ®es cenÊJe Je GHe³eesie HeneCes.
6) meeJe&peefvekeÀ peveefnle ³eeef®ekeÀe cnCepes keÀe³e Je efle®es cenlJe mecepetve IesCes.

1.1 ÒeemleeefJekeÀ

ceeCetme ne Deieoer Òee®eerve keÀeUeHeemetve DeeHeu³ee megKeemeeþer Oe[He[le D eeuesuee Deens. ner Oe[He[
®eeuet Demeleevee®e ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer mebkeÀuHevee Heg{s Deeueer. Je meeceev³e ceeCemee®³ee megKeeMeer leer
pees[ueer iesueer. keÀeUevegmeej nkeÌkeÀeb®ee efJekeÀeme nesle iesuee. pes nkeÌkeÀ Deepe mebHetCe& peieeves ceev³e kesÀuesues
Deensle. ³ee®e DevegGoe. ûeenkeÀeb®es nkeÌkeÀ, ceeefnleer®ee DeefOekeÀej Je veeiejerkeÀ efnlemebyebOee®es mebj#eCe (peveefnle ³eeef®ekeÀe),
³ee nkeÌk eÀe®ee Dee{eJee Òemletle ÒekeÀjCeele IesC³eele Deeuesuee Deens.

1.2 ûeenkeÀeb®es nkeÌkeÀ

meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer ner ûeenkeÀ Demeles. ³eeceO³es keÀesCeleener Yeso vemelees. DeeHeu³ee efJeefJeOe
iejpee YeeieefJeC³eemeeþer DeeHeCe DeveskeÀefJeO e Jemlet Je mesJeeb®ee JeeHej keÀjerle Demelees Je l³ee mesJes®eer
efkebÀcele DeeHeCe ceespele Demelees. ³ee Jemlet Je mesJee Kejsoer keÀjleevee DeeHeCe yeN³ee®eoe HeÀmeJeues peelees. munotes.in

Page 2

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
2 Jee DeeefLe&keÀ uetì nesles. Yeejleele ûeenkeÀebvee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Meesueeieles. l³eele efoMeeYetue keÀjCeeN³ee Keesìîee peeefnjeleer, YesmeU, meeþsyeepeer Je keÀeȳee yeepeejeletve
efvecee&Ce Peeuesu³ee ceeuee®eer Jee GlHeeovee®eer ke=Àef$ece ìb®eeF& Je Jee{efJeuesu³ee efkebÀceleer F. ³eekeÀjerlee
ûeenkeÀ nkeÌkeÀ mebj#eCee®eer iejpe efvecee&Ce nesles. ûeenkeÀeb®es v³ee³e nkeÌkeÀ efveef½ele keÀªve mejkeÀejuee
efJeOes³ekeÀe®³ee mJeªHeele ûeenkeÀ mebj#eCe efJeOes³ekeÀ le³eej keÀªve osC³ee®es keÀe³e& ûeenkeÀ mebIeìveeveer
kesÀues Deens. ûeenkeÀebvee ³eesi³e YeeJeele Jemlet efceUeJ³eele, l³eemeeþer veHe̳ee®es ÒeceeCe keÀe³e DemeeJes.
Jemletb®es cetu³e keÀmes efveef½ele keÀjeJes. ³ee Deveg
1) megjef#eleles®ee nkeÌkeÀ (Right to Safety) :
DeveskeÀ Jemlet ûeenkeÀeb®³ee¢<ìerves DeHee³ekeÀejkeÀ Demeleele. l³eeb®³eele nueke̳ee opee&®³ee IeelekeÀ DeMee
IeìkeÀeb®ee JeeH ej kesÀuesuee Demelees. ³ee Ieele keÀ Je neveerkeÀejkeÀ Jemlet yeepeejele GHeueyOe nesle Demeleele.
DeMee Jemletb Heemetve ûeenkeÀeb®³ee peerJee®es DeeefCe mebHeÊeer®es j#eCe nesC³ee®ee DeefOekeÀej ûeenkeÀebvee Deens.
IeelekeÀ Je neveerkeÀejkeÀ DemeCeeN³ee Jemletb®³ee efJe¬eÀeruee DeìkeÀeJe keÀjCes. leMee Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀjCeeN³ee
J³eeJemeeef³ekeÀeb®³ee efJe©× keÀe³eosMeerj keÀejJeeF& keÀjCes MeemeveekeÀ[s ³ee meboYee&le le¬eÀej keÀ©ve v³ee³e
efceUefJeCes ³eebmeejK³ee DeveskeÀ ieesäer ûeenkeÀ keÀª MekeÀleele.

2) ceeefnleer efceUefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ (Right to be Informed) :
Jemlet efkebÀJee mesJes®eer Kejsoer keÀ jleevee efle®eer iegCeJeÊee, Jepeve, #ecelee, Meg×lee, ÒeceeCeerkeÀjCe Je efkebÀcele
Fl³eeoeryeeyele HegjsMeer Je De®etkeÀ ceeefnleer efceUefJeC³ee®ee DeefOekeÀej ûeenkeÀebvee Deens. DeefuekeÀ[s
GlHeeokeÀebveer Jemlet®³ee He@kesÀpeJej Flejner ceeefnleer os Ces DeeJeM³ekeÀ Deens. Jemlet®es IeìkeÀ l³ee®es
HeefjCeece, GlHeeovee®eer leejerKe, Jemlet efvekeÀeceer nesC³ee®ee keÀeU, Sce.Deej.Heer, Jemlet JeeHejleevee
I³eeJe³ee®eer keÀeUpeer F.

3) efveJe[ keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ (Right to Choose) :
yeepeejHesþsle GHeue yOe Demeuesu³ee Jemlet Je mesJeebHewkeÀer keÀesCeleer Jemlet Je mesJee ³eesi³e Deens.
l³eeHewkeÀer keÀesCeleer efveJe[ keÀjeJe³ee®eer DeeefCe nJeer Demeuesueer Jemlet keÀesþs efceUles, l³ee®eer efkebÀcele efkeÀleer,
l³eemeejK³ee®e efJeefJeOe JemletbceOeeru e iegCeJeÊee ³ee meJe& ceeefnleer®³ee DeeOeejs Jemlet efveJe[C³ee®ee nkeÌkeÀ
ûeenkeÀeuee Deens. l³eecegUs efJeefMeä Jemletb®eer ûeenkeÀeves Kejsoer keÀjeJeer Demes yebOeve ûeenkeÀebJej ìekeÀlee
³esle veener.

4) JemlegefJeûeenkeÀeb®³ee efnlee®es j#eCe JneJes ³eemeeþer ûeenkeÀebvee DeeHeu³eekejerue Dev³ee³eebvee Gef®ele J³eemeefHeþeJej
ceeb[C³ee®eer mebOeer efceUeJeer. Dev³ee³eeefJeª× oeo ceeieC³ee®ee DeefOekeÀej l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Je
cenlJee®ee þ jlees. ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe, 1956 Je ûeenkeÀebMeer mebyeOeerle DemeCeeN³ee Flejner
keÀe³eÐee®³ee Debleie&le ûeenkeÀebvee v³ee³e osC³eemeeþer Je l³eeb®es ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee
J³eJemLee efvecee&Ce kesÀuesu³ee Deensle. l³ee J³eJemLeebceO³es efJeefJeOe mlejebJejerue ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe ceb®e
Je Dee³eesie lemesle Jepeves, ceeHes, YesmeUÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe, F. MeemekeÀer³e efJeYeeiee®es DeefOekeÀejer, DeMee
DeveskeÀ J³eJemLee keÀe³e&keÀjerle Demeleele. ³ee J³eJemLee Je DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s DeeHeues cnCeCes ceeb[C³ee®ee Jee
SskeÀefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ ûeenkeÀebvee Deens. ³ee nkeÌkeÀebefMeJee³e Jejerue nkeÌkeÀebvee cenlJe veener.

munotes.in

Page 3

veeieefjkeÀeb®es cenlJee®es nkeÌkeÀ
3 5) oeo ceeieC³ee®ee nkeÌkeÀ ( Right to seek R edressal) :
DeveskeÀ JesUe Jemlet Je mesJeeb®eer Kej soer keÀjleevee keÀeUpeerHetJe&keÀ Heentve Jemlet Kejsoer kesÀu³eeveblejner l³ee
Jemletle oesDeefve<þ J³eeHeejHe×leer DeeefCe ûeenkeÀeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ Je MeesûeenkeÀeme Deens.

6) ûeenkeÀ efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ (Right to Consumer Education) :
ûeenkeÀebvee Jemlet Je mesJeeb®³ee meboYee&le Kejsoer keÀjleevee DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer DeeefCe GHeueyOe Demeuesu³ee
ûeenkeÀ mebj#eCee®³ee keÀe³eÐeeleerue lejletoer Je=ÊeHe$es, DeekeÀeMekeeCeer, otjoMe&ve F. ceeO³eceebÜejs efMe#eCe
efceUC³ee®ee nkeÌkeÀ ceev³e kesÀuee Deens.

ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe, 1986 ( Consumer Protection Act, 1986) :
ûeenkeÀeb®es v³ee³e nkeÌkeÀ me bjef#ele jneJesle cnCetve ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe cebpetj keÀjC³eele Deeuee Deens.
DeeefLe&keÀ J³eJenejele ÒeeceeefCekeÀHeCee, Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer iegCeJeÊee DeeefCe JeepeJeer efkebÀcele ³ee yeeyeeRJej
³ee keÀe³eÐeele Yej osC³eele Deeuesuee Demetv e ûeenkeÀ ne DeeefLe&keÀ J³eJeneje®ee keWÀê efyebot Deens Je
Meesmees[efJeC³eemeeþer ef$emlejer³e ³eb$eCee efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuesueer Deens.

ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe ne keÀe³eÐeevegmeej ûeenkeÀeb®es J³eeHeejer Je HegjJeþe keÀjCeejs F. Heemetve mebj#eCe
keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves le³eej kesÀuesuee Deens. pes megefMeef#ele veenerle DeLeJee p³eebvee keÀe³eÐee®eer ceeefnleer
veener. DeMee meJe&meece ev³e ûeenkeÀeuee DeeHeueer yeepet keÀMeer ceeb[eJeer ns ceeefnle vemeles. lesJne ³eekeÀjerlee
ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐee®ee DeY³eeme keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐee®eer JewefMe<ìîes:
1) keÀe³eoe meesH³ee mejU DeeefCe megìmegìerle Yee 2) ûeenkeÀeves DeeHeueer le¬eÀej keÀMeer, kegÀþs ceeb[eJeer ns keÀe³eÐeeceO³es veceto kesÀues Deens.
3) ³ee keÀe³eÐee®³eeDeeOeejs le¬eÀejoej DeeHeueer le¬eÀej mJeleë ceeb[t MekeÀlees. JekeÀerue vesceC³ee®eer mekeÌleer
veener.
4) le¬eÀejkeÀl ³ee&me le¬eÀej oeKeue keÀjC³eemeeþer kegÀþueerner keÀesì& HeÀer veener.
5) le¬eÀej 10 les 15 efoJemeeble efvekeÀeueele efveIeeJeer Demes ³ee keÀe³eÐeeves yebOeve Deens.
6) leeW[er mee#eer HegjeJes, mej leHeemeCeer ³ee Òeef¬eÀ³esle ve De[keÀlee keÀeieoesHe$ eer HegjeJee DeeefCe MeHeLeHe$e
mJeªHeeleerue HegjeJee ³eeuee cenlJe Deens.
7) efJeMes8) ³ee keÀe³eÐeeÜejs le¬eÀejoejeme efvekeÀeue efceUeu³eeveblej efvekeÀ euee®eer DebceueyepeeJeCeer l³ee®e
v³ee³eceb®eele keÀªve efceUles.
9) p³eeb®³eemeeþer keÀe³eos le³eej keÀjC³eele Deeuesues Deensle l³ee veeieefjkeÀebvee l³eeb®eer ceeefnleer nesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. DeMeer lejleto ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐeeceO³es Deens.De eefCe l³eemeeþer ³ee
keÀe³eÐeevJe³es jeä^er³e HeeleUerJej jeä^er³e ûeenkeÀ mebj#eCe Heefj

Page 4

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
4 mebj#eCe Heefjpeeles.
10) ne keÀe³e oe DeefmlelJeele Deeuesu³ee kegÀþu³eener keÀe³eÐeeme efJejesOe keÀjerle veener. le¬eÀejoejeves
kegÀþu³ee keÀe³eÐee®³ee ceoleerves v³ee³e ceeieeJee, ne DeefOekeÀej le¬eÀejoejeme Deens.
11) ûeenkeÀebvee v³ee³e osC³eemeeþer efpeune ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe ceb®e, jep³e ûeenkeÀ le¬eÀej
efveJeejCe Dee³eesie DeeefCe jeä^er³e ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe Dee³eesie DeMeer ef$emlejer³e ³eespevee
keÀe³eÐeeÜejs le³eej keÀjC³eele Deeueer Deens.
12) meJee&le cenlJee®eer ieesä cnCepes ûeenkeÀeuee efpeLes v³ee³e ceeieeJ e³ee®ee Deens les v³ee³eeue³e vemetve
ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe ceb®e Deens.

ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐee®eer GefÎäs :
ûeenkeÀeves le¬eÀej kesÀu³eeveblej l³eeuee ³eesi³e v³ee³e efceUeJee lees FlejebJej Dev³ee³e keÀejkeÀ vemeeJee. ³ee
lelJeeJej ³ee keÀe³eÐe e®eer GYeejCeer keÀjC³eele Deeueer Demetve ³ee keÀe³eÐee®eer GefÎ<ìs Heg{erueÒeceeCes efometve
³esleele.

1) ûeenkeÀeb®³ee efJeefJeOe nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe :
efo. 9 Dee@iemì 1985 jespeer ³egvee³eìs[ vesMeve®³ee pevejue DemeWyueerves ûeenkeÀ mebj#eCee®eer k eÀener
lelJes ceev³es kesÀueer. MeejerefjkeÀ megj#eeûeenkeÀ efnleeb®es mebj#eCe Jemletb®ee opee& Je megjef#elelee ³eeb®es
ÒeeceeCeerkeÀjCe Del³eeJeM³ekeÀ mesJee Je Jemlet ³eeb®es efJelejCe ûeenkeÀeb®³ee le¬eÀejer®es efvejekeÀjCe ûeenkeÀ
efMe#eCee®es keÀe³e &¬eÀce F. lelJeevegmeej ûeenkeÀebvee mebj#eCe osC³eele Deeues Deens.

2) efJeveeefJeuebye v³ee³e :
GefMeje v³ee³e efceUCes cnCepes lees v³ee³e vemetve Dev³ee³e®e nes³e. cnCetve ûeenkeÀeves le¬eÀej kesÀu³eeveblej
l³eeme þjeefJekeÀ cegoleerle v³ee³e efceUeJe e pesCes keÀªve l³ee®ee v³ee³emebmLesJej efJeéeeme yemesue DeMeer
keÀe³eÐeele lejleto Deens.

3) efJeveeKe®e& v³ee³e :
le¬eÀej oeKeue keÀjC³eemeeþer keÀesì& HeÀer ®eer DeeJeM³ekeÀlee veener. lemes®e v³ee³eeue³eemeceesj le¬eÀej
ceeb[C³eemeeþer JekeÀeruee®e er DeeJeM³ekeÀlee vemeu³eecegUs ûeenkeÀeuee keÀesCeleener Ke®e& keÀjeJee ueeiele veener.
Flej keÀe³eÐeeceO³es DeMeer lejleto veener.

4) meJee&bmeeþer keÀe³eoe :
³ee keÀe³eÐee®eer Yeemecepet MekeÀles. l³ee®es keÀejCe ³ee keÀe³eÐee®ee meJee¥vee JeeHej keÀjlee ³eeJee.

5) vewmeefie&keÀ v³ee³e :
keÀe³eoe kegÀC³ee SkeÀìîeemeeþer vemetve lees meJee¥meeþer Deens. kegÀCeeJej Dev³ee³e nesT ve³es. Òel³eskeÀeuee
v³ee³e efceUeJe e ³ee v³ee³eeves vewmeefie&keÀ v³ee³ee®es lelJe ³ee keÀe³eÐeeceO³es meceeefJe<ì keÀjC³eele Deeues Deens.

munotes.in

Page 5

veeieefjkeÀeb®es cenlJee®es nkeÌkeÀ
5 6) ®egkeÀer®³ee le¬eÀejeryeÎue ob[e®eer lejleto ë
ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐeeceO³es ûeenkeÀeves le¬eÀej keÀjleevee HetJe&ûenotefnsletHegjmkeÀj ®egkeÀer®eer le¬eÀej kesÀu³eeme ob[e®eer lejleto Deens.

7) ûeenkeÀ efMe#eCeë
ûeenkeÀebceO³es ³ee keÀe³eÐeeefJekeÀe³eÐeeceO³es ûeenke Àeb®³ee efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ meceeefJe<ì keÀjC³eele Deeuesuee Deens.

Jejerue GefÎäs meeO³e keÀjC³eekeÀjerlee ef$emlejer ³eespevee le³eej keÀªve l³eeceeHe&Àle leer Debceueele DeeCeueer
peeleele.

ûeenkeÀ mebj#eCeemeeþer Flej cenlJee®es keÀe³eos :
Yeejleele ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe DeefmlelJeele ³esC³eeHetJeea ûeenkeÀeb®³ee efnlee®es DeveskeÀ keÀe³eos nesles.
l³eeHewkeÀer keÀener cenÊJee®es keÀe³eos Heg{erue ÒeceeCes Deensle.

1) Yeejleer³e keÀjej keÀe³eoe 1872 (Indian Contract Act, 1872) :
Òel³eskeÀ Oecee& leerue J³ekeÌleeR®es DeeefLe&keÀ J³eJenej ³eesi³e He×leerves JneJesle cnCetve Yeejleer³e keÀjej keÀe³eoe
cenlJee®ee mecepeuee peelees. pesJne J³eJenejemebyeOeer cetueYetle ÒeMve efvecee&Ce nesles. lesJne ne keÀe³eoe
DeeOeejYetle mecepeuee peelees. ne keÀe³ eoe 132 Je³eslees.

2) ceeue efJe¬eÀer keÀe³eoe 1930 (Sale of Goods Act, 1930) :
efye´ìerMe Yeejleele Deeu³eeveblej J³eeHeeje®³ee ¢äerves DeveskeÀ keÀe³eos kesÀues l³eeHewkeÀer®e ceeue efJe¬eÀe r keÀe³eoe
1930 ne Deens. ne keÀe³eoe Jemlet®³ee efJe¬eÀermeeþer ueeiet Demetve J³eeHeeN³eeb®es DeeHemeeleerue J³eJenej
efve³eb$eerle keÀjCes DeeefCe J³eeHeejer Je ûeenkeÀ ³eeb®³ee J³eJenejele megmet$elee DemeeJeer. cnCetve ne keÀe³eoe
cenlJee®ee ceeveuee peelees. Lees[ke̳eele Jemlet efkebÀJee ceeuee®³ee Kejsoer efJe¬eÀer®es J³eJenej keÀe³eosMeerj
He×leerves HetCe& JneJes ne ³ee keÀe³eÐee®ee GÎsMe Deens.

3) DeVeOeev³e YesmeU ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe 1954 (Prevention of Food
Adulteration Act, 1954) :
ûeenkeÀ ns JesieJesieȳee Jemlet DeeefCe mesJeeb®eer Kejsoer keÀjleele. yeN³ee®eoe JemletbceO³es GlHeeokeÀ efkebÀJee
efJelejkeÀebkeÀ[tve YesmeU kesÀueer peeles. l³eecegUs ûeenkeÀeb®es Deejesi³e Oeeske̳eele ³esles. ³eekeÀjerlee ne keÀe³eoe
le³eej keÀjC³eele Deeu ee Deens. ³ee keÀe³eÐeevegmeej keWÀêer³e ceevekeÀ meefceleer, keWÀêer³e DeVe Òe³eesie MeeUe,
DeVeHeoeLee&®eer efveefce&leer DeeefCe efJeef¬eÀ, DeVe efveefj#ekeÀe®es DeefOekeÀej, GlHeeokeÀebveer I³eeJe³ee®eer
Deeéeemeves, DeVe efJekeÀe³eÐeevegmeej DeVeOeev³e YesmeU keÀjCeeN³ee GlHeeokeÀ Je efJe¬esÀl³eeefJeª× keÀe³e&Jeener kesÀueer peeles.

4) Del³eeJeM³ekeÀ Jemlet DeefOeefve³ece, 1955 (The Essential Commodities Act,
1955) :
Del³eeJeM³ekeÀ Jemlet DeefOeefve³ece, 1955 ne JemletefJeveerce³eeuee megmetef$ele þsJeC³eemeeþer efveefce&uesuee
keÀe³eoe Deens. ³ee keÀe³eÐee®ee cegK³e GÎsMe meJe&meeceev³e J³ekeÌleer®³ee peerJeveele Del³eble DeeJeM³ekeÀ munotes.in

Page 6

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
6 DemeCeeN³ee Jemletb®³ee J³eeHeejele i egbleuesu³ee J³eeHeeN³eebveer l³ee Jemletb®eer Deleer GHe³eesefielee DeLeJee
DeeJeM³ekeÀles®ee iewjHeÀe³eoe IesJetve l³ee Jemletb®ee J³eeHeej keÀª ve³es ne®e Deens. DeMee J³eeHeejele
iegbleuesu³ee J³ekeÌleebrJej ob[elcekeÀ keÀejJeeF& met®eefJeCeeje ne keÀe ³eoe Deens. Del³eeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee
iewjJ³eeHeejeMeer mebyeOeerle peer kegÀCeer J³ekeÌleer Demesue l³ee J³ekeÌleeruee ob[elcekeÀ keÀe³e&Jeeneruee meeceesjs peeJes
ueeiesue DeMeer lejleto ³ee keÀe³eÐeele Deens. ceie Del³eeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee iewjJ³eeHee jeceO³es DeMeer J³ekeÌleer
Òel³e#e iegbleuesueer Demees Jee DeÒel³e#e Goe. Del³eeJeM³ekeÀ Jemletb®eer JeenletkeÀ keÀeȳeeyeepeejele keÀjCeeN³ee
Jeenvee®ee ceeuekeÀ osKeerue DeMee ÒekeÀjCeele DeejesHeer®e mecepeuee peelees. ne keÀe³eoe meJe& Yeejleele ueeie t
keÀjC³eele Deeuesuee Deens. Demee ne Del³eble cenÊJee®ee keÀe³eoe ceeveuee peelees.

5) Jepeve s Je ceeHes ÒeceeCe keÀe³eoe, 197 6 ( The Standard s of Weight and
Measures Act, 197 6) :
JepeveceeHeebceO³es oesDeeefCe ³eesi³e DemeeJesle cnCetve ne keÀe³eoe le³eej keÀjC³eele Deeuee Deens. ³ee keÀe³eÐeeleerue lejletoervegmeej
JepeveceeHeeb®eer leHeemeCeer JepeveceeHe efve³eb$eCeeme keÀjlee ³esles. JepeveceeHee®³ee DeefOeke=Àlelesyeeyele
ÒeceeefCekeÀjCe keÀªve efoues peeles. Keesìs Jee ®egkeÀer®es JepeveceeHe JeeHeju³eeme mebyebOeerle J³eeHeejer Jee
efJelejkeÀeefJeª× keÀe³eosMeerj iegvne oeKeue keÀªve keÀe³e&Jeener keÀjC³eeyeeyele®eer lejleto ³ee keÀe³eÐeele
Deens.

6) ûeenkeÀ v³ee³eceb®e (Consumer Courts) :
1986 ®³ee ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe keÀuece 9 ÒeceeCes keÀe³eÐee®eer GefÎ<ìs meHeÀue nesC³eemeeþer ûeenkeÀ
le¬eÀej efveJeejCe ³eb$eCes®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. ³eele efpeune mlejeJej `efpeune v³ee³eceb®e' ,
jep³emlejeJej `jep³e ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe Dee³eesie', lej keWÀê mlejeJej `jeä^er³e le¬eÀej efveJeejCe
Dee³eesiee'®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee ef$emlejer³e ³eb$eCee®eer j®evee Lees[ke̳eele Heg{erueÒeceeCes
Deens.

De) efpeune ûeenke À v³ee³eceb®e:
j®evee:
DeO³e#e - ³ee ceb®ee®es DeO³e#e meO³ee keÀe³e&jle Demeuesues efkebÀJee ceepeer efkebÀJee Den&lee OeejCe keÀjCeejs
efpeune v³ee³eeefOeMe Demeleerue.

meom³e - oesve - SkeÀ Heg©meeJe&peefvekeÀ J³eJenej Je ÒeMeemeve ³ee #es$eeb®es %eeve Je DevegYeJe Demeuesueer J³ekeÌleer meom³e cnCetve
vesceCetkeÀ kesÀueer peeles. ³ee meom³eeb®ee keÀeueeJeOeer Hee®e JeDemelees.

efpeune ceb®ee®es keÀe³e&#es$e:
1) p³ee le¬eÀejeRceO³es Jemlet efkebÀJee mesJes®es cetu³e Jee vegkeÀmeeve YejHeeF&®eer jkeÌkeÀce Hee®e ueeKeeHe³e¥le®³ee
le¬eÀejer ³ee ceb®eekeÀ[s keÀjlee ³esF&ue.
2) le¬eÀej p³ee®³ee efJeª× keÀjeJe³ee®eer Deens . leer Heeìea p³ee efpeune ceb®ee®³ee keÀe³e&#es$eele jenles.
efkebÀJee J³eJemee³e keÀjles. l³ee efpeune ceb®eekeÀ[s le¬eÀej keÀjlee ³esF&ue. munotes.in

Page 7

veeieefjkeÀeb®es cenlJee®es nkeÌkeÀ
7 3) ceb®eeceeHe&Àle efveJee[e Meke̳e efleleke̳ee ueJekeÀj efJeª× He#eeves met®evee ÒeeHle kesÀu³eeveblej leerve
ceefnv³ee®³ee Deele efkebÀJee Hee®e ceefnv³ee®³ee Deele (Jemlet®³ee ®ee®eCeer®eer iejpe Demeu³eeme) kesÀuee
peeF&ue. ceb®e DeeJeM³ekeÀlee Yeemeu³eeme Debeflece DeeosMener osT MekeÀles.
4) efpeune ceb®ee®³ee DeeosMeeefJe©× He#ekeÀejebvee 30 efoJemee®³ee De ele jep³e Dee³eesieekeÀ[s DeHeerue
keÀjlee ³esF&ue.

ye) jep³e Dee³eesie (State Commission) :
jep³e Dee³eesie ner jep³ee®eer ûeenkeÀ v³ee³eoeveeleerue meJeex®®e ³eb$eCee Demetve 1986 ®³ee ûeenkeÀ
mebj#eCe keÀe³eÐee®³ee keÀuece 15, 16, 17 ÒeceeCes Dee³eesie e®eer j®evee, DeefOekeÀej Je keÀe³e&He×leer
efveef½ele keÀjC³eele Deeueer Deens. leer Lees[ke̳eele Heg{erueÒeceeCes –

j®evee - jep³e Dee³eesiee®es DeO³e#e G®®e v³ee³eeue³ee®es efJeÐeceeve efkebÀJee ceepeer v³ee³eefOeMe Demeleele.
l³eeb®eer vesceCetkeÀ j ep³eMeemeveeÜejs G®®e v³ee³eeue³ee®³ee cegK³e v³ee³eeefOeMee®³ee meuu³eeves kesÀueer peeles.

meom³e - ceev³elee ÒeeHle efJeÐeeHeerþe®eer HeoJeer, efJeÜÊee, me®eesìer #ecelee, DeLe&Meeñe, keÀe³eoe,
JeeefCep³e, uesKeeMeeñe, GÐeesie, ueeskeÀÒeMeemeve ³ee #es $eebMeer mebyeOeerle %eeve Je DevegYeJe (10 JeDemeuesu³ee oesve J³ekeÌleer Je keÀceeue þjefJeuesu³ee mebK³esFlekesÀ meom³e Demeleerue. l³eeHewkeÀer SkeÀ ceefnuee
meom³e Demesue. ³ee meom³eeb®ee keÀeueeJeOeer Hee®e JeDemelees.

jep³e Dee³eesiee®es keÀe³e&#es$e :
1) efpeune ceb®ee®³ee DeeosMeeefJeª×®es DeHeerue jep³e Dee³eesie mJeerkeÀejleele.
2) 5 ueeKe les 20 ueeKeeHe³e¥le®³ee le¬eÀejer ³ee Dee³eesieekeÀ[s oeKeue keÀjlee ³esleele.
3) jep³e Dee³eesiee®es keÀe³e&#es$emebHetCe& jep³e Demesue Je jep³eeleerue efpeune ceb®ee®³ee keÀecekeÀepeeJej
osKejsKe Je ÒeMeemekeÀer³e efve³eb$eCe Dee³eesie þsJeles.
4) Depee&®es keÀejCe Ie[u³eeHeemetve oesve Je5) jep³e Dee³eesie efpeune ceb®eekeÀ[tve SKeeoer kesÀme keÀe{tve mJeleë IesT MekeÀlees.
6) jep³e Dee³eesieeves efouesu³ee DeeosMeeefJeª× He#ekeÀejebvee DeeosMee®³ee 30 efoJemeeb®³ee Deele jeä^er³e
Dee³eesieekeÀ[s DeHeerue keÀjlee ³esF&ue.

keÀ) je<ì^er³ e ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe Dee³eesie :
jeä^er³e ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe Dee³eesie ner osMeeleerue ûeenkeÀ v³ee³eoeveeleerue meJeex®®e mebmLee Demetve
ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe 1986 ®³ee keÀuece 20, 21, 22 ÒeceeCes jeä^er³e Dee³eesiee®eer j®evee,
DeefOekeÀej Je keÀe³e&He×leer efveef½ele keÀjC³eele Deeuesueer Deens. leer Heg{erueÒeceeCes –

DeO³e#e ë - ³ee Dee³eesiee®es DeO³e#e meJeex®®e v³ee³eeue³ee®es efJeÐeceeve efkebÀJee ceepeer v³ee³eeefOeMe Demeleele.
³eeb®eer vesceCetkeÀ keWÀê MeemeveeÜejs meJeex®® e v³ee³eeue³ee®³ee cegK³e v³ee³eeefOeMee®³ee meuu³eeves kesÀueer peeles.
munotes.in

Page 8

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
8 meom³e ë - ceev³elee ÒeeHle efJeÐeeHeerþe®eer HeoJeer DeeefCe #ecelee, efJeÜlee Demeuesues, DeLe&Meeñe, keÀe³eoe,
JeeefCep³e, efnMeesye, GÐeesie, meeJe&peefvekeÀ DeLeJee ÒeMeemeve ³ee le YejerJe keÀe³e& kesÀuesu³ee efkebÀJee %eeve Je
DevegYeJe Demeuesu³ee ®eej Je keÀceeue þjefJeuesu³ee mebK³esFlekesÀ meom³e Demeleerue . l³eeHewkeÀer SkeÀ ceefnuee
meom³e Demesue. ³ee®ee keÀe³e&keÀeue ne Hee®e JeDeeOeer Ie[sue lees He³e¥le®ee Demelees.

jeä^er³e Dee³eesiee®es keÀe³e&#es$e :
1) jep³e Dee³eesiee®³ee DeeosMeeefJe©×®es DeHeerue jeä^er³e Dee³eesie mJeerkeÀejles Je keÀesCel³eener jep³e
Dee³eesieemeceesjerue efvekeÀeueer efkebÀJ ee Òeuebefyele Demeuesu³ee ÒekeÀejCeeb®eer keÀeieoHe$es ceeieJetve ³eesi³e les
DeeosMe Heeefjle keÀjC³ee®es Je HesÀjleHeemeCeer®es DeefOekeÀej jeä^er³e Dee³eesieeuee Deensle.
2) 20 ueeKeeHes#ee peemle jkeÀces®³ee le¬eÀejer ³ee Dee³eesieekeÀ[s oeKeue keÀjl ee ³esleerue.
3) ³ee Dee³eesiee®es keÀe³e&#es$e mebHetCe& osMe Demetve osMeeleerue jep³e Dee³eesieeb®³ee keÀecekeÀepeeJej osKejsKe
Je ÒeMeemekeÀer³e efve³eb$eCe Dee³eesie þsJeles.
4) ³ee Dee³eesieeuee DeeHeu³eemeceesj oeKeue keÀjC³eele Deeuesu³ee le¬eÀej Depee&®ee efkebÀJee v³eeef³ekeÀ
keÀejJeeF&®ee efvekeÀeue ueeJeC³eemeeþer keÀuece 13 Je 14 ÒeceeCes keÀe³e&He×leer DeJeuebyetve v³ee³eoeve
keÀjlee ³esles. Je cegoleerle DeeosMee®eer DebceueyepeeJeCeer ve Peeu³eeme 27 keÀueceeÒeceeCes ob[ efkebÀJee
efMe#ee keÀjlee ³esles.
5) ³ee Dee³eesiee®³ee DeeosMeeefJeª× He#ekeÀejeme DeeosMee®³ee leejKesHeemetve 30 efoJemeeb®³ee Deele
meJeex®®e v³ee³eeue³eekeÀ[s DeHeerue keÀjlee ³esF&ue. ³eesi³e keÀejCe Demeu³eeme meJeex®®e v³ee³eeue³e 30
efoJemeeveblej ner DeHeerue mJe erkeÀeª MekeÀles.

ûeenkeÀ ®eUJeU (Consumer Movement) :
peieele ûeenkeÀ ®eUJeUer®ee Giece ÒeLece pejer Fbiue[ceO³es ogmeN³ee cene³eg×eveblej Peeuee lejer ûeenkeÀ
nkeÌkeÀeyeÎue DeeOegefvekeÀ IeesûeenkeÀeb®es ®eej cetueYetle nkeÌkeÀ meebieC³eele Deeues. efveJe[, ceeefnleer, megj#ee Je le¬eÀej SskeÀefJeC³ee®ee
nkeÌkeÀ. `jeuHeÀ veoej' ³eeme ûeenkeÀ ®eUJeUerme pevekeÀ Demes cnìues peeles. 15 cee®e& ne efoJeme
`peeieeflekeÀ ûeenk eÀ nkeÌkeÀ efove' meepeje kesÀuee peelees.

Yeejleele Òee®eerve keÀeUer keÀewefìu³ee®³ee DeLe&Meeñe ³ee ûebLeele ûeenkeÀ mebj#eCee®es meboYe& efceUleele.
Yeejleele ûeenkeÀ ®eUJeU ner 20 J³ee MelekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee meg© Peeueer. YeejleemeejK³ee
ueeskeÀmebK³esves ceesþîee Demeuesu³ee osMeele ûeenkeÀ mebj#eCee®³ee yeeyeleerle ÒeYeeJeer GHee³e ³eespevee
keÀjC³ee®³ee ¢äerves melele Òe³elve meg© nesles. ³ee®ee®e HeefjCeece Deepe ûeenkeÀ ®eUJeU SkeÀ ÒeYeeJeer
ûeenkeÀ MekeÌleer yeveueer Deens. meecetefnkeÀ Dee efCe mebIeefìle ûeenkeÀMekeÌleercegUs®e osMeele peerJeveeJeM³ekeÀ
Jemletb®³ee efkebÀceleer keÀe³ece jeKeueer peeles. efMeJee³e GlHeeovee®ee opee& Je efìkeÀeTHeCee DeeefCe mesJee ³ee
yeeyeleerle GlHeeokeÀ DeefOekeÀ peeie©keÀlesves GlHeeove keÀjleevee efomel eele.

DeefKeue Yeejleer³e ûeenkeÀ Heb®ee³eleer®es DeO³e#e jepeeYeeT HeesHeÀUer ³eebveer 1968 -69 ojc³eeve
veeieHetjceO³es GHeYeeskeÌlee mebIeìvee®eer mLeeHevee keÀªve cenejeäele ûeenkeÀ ®eUJeUerme ÒeejbYe kesÀuee. munotes.in

Page 9

veeieefjkeÀeb®es cenlJee®es nkeÌkeÀ
9 l³eeveblej efo. 1 Dee@iemì 1974 jespeer He gC³eeceO³es DeefKeue Yeejleer³e ûeenkeÀ Heb®ee³eleer®eer mLeeHevee
keÀjC³eele Deeueer.

osMee®³ee efJeefJeOe Yeeieele ûeenkeÀMekeÌleer®ee ceb$e Heesn®eefJeC³ee®es keÀece ûeenkeÀ ®eUJeUerves kesÀues Deens.
ûeenkeÀebJejerue Dev³ee³ee®es efveJeejCe menpeHeCe s keÀjlee ³eeJes, ³eemeeþer ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe 1986 ns
ÒeYeeJeer Deñe ûeenkeÀ ®eUJeUerves®e osMeeleerue ûeenkeÀebvee efceUJetve efouesues Deens. DeepeHe³e¥le ³ee osMeele
keÀjC³eele Deeuesu³ee DeveskeÀ keÀe³eÐeebHes#ee JesieUe DeeefCe ¬eÀebleerkeÀejk eÀ Demee ne keÀe³eoe cnCepes ûeenkeÀ
®eUJeUer®eer osCeieer®e nes³e. `ûeenkeÀMekeÌleer + ÒeMeemeve MekeÌleer + v³ee³eMekeÌleer = ûeenkeÀ keÀu³eeCe' ns
veJeerve meceerkeÀjCe DeefKeue Yeejleer³e ûeenkeÀ Heb®ee³eleer®³ee Òe³elveebcegUs ªpet Peeues. ûeenkeÀeb®³ ee
le¬eÀejeR®³ee meboYee&le keÀe³eosMeerj meuuee osCes Je le¬eÀej efveJeejC³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjCes, ûeenkeÀ
ÒeyeesOeves efMeefyejs, cesUeJes, J³eeK³eeves Jee ÒeoMe&ves F. Dee³eesefpele keÀjCes. JesieJesieȳee ÒeMveeb®³ee meboYee&le
ûeenkeÀeb®es Òeef leefveefOelJe keÀªve l³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjCes. DeeefCe efJeefJeOe MeemekeÀer³e Je
Dev³e J³eJemLeebceO³es ûeenkeÀeb®³eeJeleerves menYeeieer nesCes ³eemeejKeer efJeefJeOe keÀeces ûeenkeÀ ®eUJeUerbceeHe&Àle
nesle Demeleele.

DeeHeueer Òe ieleer leHeemee.
1) ûeenkeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®es GefÎäs mHeä keÀje.
2) efpeune ûeenkeÀ v³ee³eceb®ee®eer j®evee Je keÀe³e& ®e®ee& keÀje.
3) megjef#eleles®ee nkeÌkeÀ efJeMeo keÀje.
4) DeVe Oeev³e YesmeU ÒeefleyebOekeÀ keÀe³eoe 1954 ®e®ee& keÀje.
5) Del³eeJeM³e keÀ Jemlet DeefOeefve³ece 1955 mHeä keÀje.
6) ûeenkeÀ ®eUJeU ³eeJej ®e®ee& keÀje.







1.3 ceeefnleer®ee DeefOekeÀej DeefOeefve³ece, 2005 (RIGHT TO
INFORMATION ACT, 2005)

1947 meeueer Yeejle mJeleb$e Peeuee. DeeefCe 1950 meeueer ÒepeemeÊeekeÀ je<ì^e®ee r mLeeHevee Peeueer.
HeCe KeN³ee DeLee&ves ueeskeÀebkeÀ[s meÊee Deeueer®e veener. cenelcee ieebOeer®³ee celes, ’HeÀkeÌle Lees[îee ueeskeÀebvee
DeefOekeÀej ÒeeHle nesTve mJejep³e ³esCeej veener. l³eemeeþer DeefOekeÀejeb®ee iewjJeeHejeefJeª× ue{e osC³ee®eer
MekeÌleer meJe& meeceev³e veeieefjkeÀebvee ÒeeHle JneJe³eeuee nJeer.“ Deepe cenelcee ieebOeervee DeHesef#ele Demeuesueer
ner MekeÌleer ceeefnleer®³ee DeefOekeÀeje®³ee ©Heeves meJe&meeceev³eebvee ÒeeHle Peeueer Deens. ³ee ceeefnleer®³ee
DeefOekeÀejeefJe
jepemLeeve®³ee ûeeceerCe Yeeieeleerue cepeotj efkeÀmeeve mebIeìvesves ÒeLece ceeefnleer®ee DeefOekeÀeje®ee cegÎe
osMeeHeg{s DeeCeuee. efo. 11 Je 12 ces 2005 jespeer mebmeos®³ee oesvner meYeeie=neceO³es ceeefnleer®e e munotes.in

Page 10

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
10 DeefOekeÀej DeefOeefve³ece (keÀe³eoe) ¬eÀ. 22 meve 2005 ÒeceeCes ceev³e Peeuee neslee DeeefCe 12
Dee@keÌìesyej 2005 Heemetve ne keÀe³eoe keÀe³ee&efvJele Peeuee Deens.

ceeefnleer®ee DeefOekeÀej cnCepes keÀe³e?:
DeefOeefve³ece ÒekeÀjCe 1 Yeeie 2 (®e) ceO³ es ³ee®eer J³eeK³ee ³eeÒeceeCes Deens. `ceeefnleer' ³ee®ee DeLe&,
keÀesCel³eener mJeªHeeleerue keÀesCelesner meeefnl³e Demee Demetve l³eeceO³es, DeefYeuesKe, omleSsJepe,
efJe%eeHeves, F& -cesue, DeefYeÒee³e, met®evee, Òeefmeef×leHe$ekesÀ, DeeosMe, owvebefov e veeWo Je¿ee, mebefJeoe,
DenJeeue, keÀeieoHe$es, vecegves, Òeefleceeves, keÀesCel³eener FueskeÌì^e@efvekeÀ mJeªHeeleerue DeeOeejmeeceûeer DeeefCe
l³ee l³ee JesUer Debceueele Demeuesu³ee Dev³e keÀesCel³eener keÀe³eÐeevJe³es meeJe&peefvekeÀ ÒeefOekeÀjCeeme
efceUefJelee ³esF&ue DeMeer keÀesCel³eener Keepeieer efvekeÀeueeMeer mebyebOeerle ceeefnleer ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

³ee DeefOeefve³eceeceO³es ceeefnleer®ee DeefOekeÀej ³ee®eer J³eeK³ee Yeeie 2 ($e) ceO³es ³eeÒeceeCes Deens.
’ceeefnleer®ee DeefOekeÀej , ³ee®ee DeLe&, keÀesCel³eener meeJe&peefvekeÀ ÒeeefOekeÀjCeekeÀ[s Demeuesueer efkebÀJee
l³ee®³ee efve³eb$eCeele Demeuesueer Je ³ee DeefOeefve³eceevJe³es efceUJelee ³esC³eepeesieer ceeefnleer efceUefJeC³ee®ee
DeefOekeÀej nes³e.“

l³eeceO³es :
1) SKeeos keÀ ece, omleSsJepe, DeefYeuesKe ³eeb®eer HeneCeer keÀjCes.
2) omleSsJepeeb®³ee efkebÀJee DeefYeuesKeeb®³ee efìHHeC³ee, Gleejs efkebÀJee ÒeceeefCele Òeleer IesCes.
3) meeceûeer®es ÒeceeefCele vecegves IesCes.
4) ef[mkesÀì, Huee@Heer, ìsHe, efJn[erDees ke@Àmesì ³ee mJe©Heeleerue efkebÀJee keÀesCel³eener Dev³e FueskeÌì^e@efvekeÀ
ÒekeÀejeleerue ceeefnleer efkebÀJee pesJne DeMeer ceeefnleer mebieCekeÀele efkebÀJee Dev³e keÀesCel³eener GHekeÀjCeele
meeþJeuesueer Demesue l³eeyeeyeleerle cegefêle Òeleer ceeHe&Àle ceee fnleer efceUefJeCes, ³eeyeeyele®³ee
DeefOekeÀeje®ee meceeJesMe neslees.

ceeefnleer®³ee DeefOekeÀeje®es cenÊJe :
ceeefnleer®³ee DeefOekeÀejecegUs osMeeleerue ueeskeÀMeener DeefOekeÀ yeUkeÀì nesCeej Demetve meJe& mebmLee®³ee
keÀejYeejele HeejoMe&keÀlee ³esC eej Deens. Yeejleer³e jep³e Ieìvesvegmeej osMee®³ee pevelesuee HeÀej ceesþe
cetueYetle DeefOekeÀej Òeoeve keÀjCeeje ne keÀe³eoe SsefleneefmekeÀ¢äîee cenlJee®ee Deens.

mejkeÀejer DeefOekeÀejer cnCepes oHeÌlej efojbieeF& keÀjCeejs DeMeer peveceevemeele MeemekeÀer³e DeefOekeÀejer,
keÀce&®eejer ³eeb®³eeefJel³eeceO³es megOeejCee nesC³eemeeþer `ceeefnleer®ee DeefOekeÀej' ne keÀe³eoe cenlJee®ee þjCeej Deens.

Jejerue He eée&YetceerJej Meemevee®es DeefOekeÀejer kesÀJeU l³eeb®³ee ceeieC³eebyeeyele®e peeieªkeÀ vemetve Meemevee®³ee
ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀejer keÀe³eÐeeb®eer Je ³eespeveeb®eer ÒeeceeefCekeÀHeCes DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeceO³es lemes®e
ÒeMeemeve peveleeefYecetKe þ sJeC³eemeeþerner les lesJe{s®e keÀle&J³eo#e Deensle. ³ee®eer Òeef®eleer pevelesuee DeeCetve
osCes iejpes®es Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Je mHeOex®³ee ³egieele meJe&®e mebmLeevee l³eeb®³ee keÀcee®ee Je
mesJes®ee opee& megOeejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee ®e Deveg

Page 11

veeieefjkeÀeb®es cenlJee®es nkeÌkeÀ
11 DeeCetve GÊece ÒeMeemeve keÀe³ee&efvJele keÀjC³eemeeþer ’ceeefnleer®ee DeefOekeÀej“ ne keÀe³eoe Del³eble
cenlJee®ee Deens.

ceeefnleer®ee DeefOekeÀej DeefOeefve³ecee®es cegK³e cegÎs - ne DeefOeefve³ece veeieefjkeÀeb®ee ne cenlJee®ee
DeefOekeÀej keÀmee jeyeJeeJee ns meebielees. ³ee DeefOeefve³eceele Keeueerue ieesäer meceeefJe<ì nesleele.
1) ceeefnleer ceeieCeer Depee&®ee vecegvee
2) efkeÀleer keÀeueeJeOeerle ceeefnleer HegjJeueer pee Jeer.
3) ceeefnleer keÀMeer HegjJeueer peeJeer.
4) Depee&meesyele®ee YejCee efkeÀleer DemeeJee ner jkeÌkeÀce veececee$e (keÀceerle keÀceer) DemeeJeer.
5) keÀesCeleer ceeefnleer DeHeJeeoerle jenerue. (efoueer peeCeej veener)
6) veeieefjkeÀebvee ceeefnle er mJeªHeele omleSsJepe, HejJeevei³ee efkebÀJee þjeJe ³eeb®eer íe³eebkeÀerle Òele
efceUt MekesÀue.
7) SKeeos keÀece, omleSsJepe efkebÀJee DeefYeuesKe ³ee®eer HeeneCeer keÀjCes.
8) meeceûeer®es ÒeceeefCele vecegves Ieslee ³eeJes.
9) Òel³eskeÀ meeJe&peefv ekeÀ ÒeeefOekeÀjCeeves DeeHeu³ee Òel³eskeÀ ÒeMeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³eele `peve ceeefnleer
DeefOekeÀejer' (Public Information Officer ) Heo efveoxefMele keÀjeJes.
10) veeiejerkeÀebveer mebyebOeerle peveceeefnleer DeefOekeÀeN³eeuee mebyeesefOele keÀjeJes.
11) pej Depee&ÒeceeCes ceeefnleer HegjefJeueer iesueer veener efkebÀJee Depe& iewjÒeceeCes HesÀìeUuee iesuee lej
veeieefjkeÀebveer efJeefveefo&ä kesÀuesu³ee Jeefjÿ DeefOekeÀeN³eekeÀ[s efkebÀJee ceeefnleer Dee³eesieekeÀ[s DeHeerue
keÀjeJes. l³ee®es GÊej l³ eebveer 30 efoJemeeble ÐeeJes.
12) ³eevesosKeerue meceeOeevekeÀejkeÀ efvekeÀeue efceUeuee veener lej cegK³e keWÀêer³e Jee cegK³e jep³e ceeefnleer
Dee³egkeÌleebkeÀ[s DeHeerue keÀjeJes.
13) DeefOeefve³eceele Demes ner ÒeceeefCele kesÀues Deens keÀer, pej c eeefnleer HegjefJeC³eeme peve ceeefnleer
DeefOekeÀeN³eeves GefMej kesÀuee efkebÀJee iewjÒekeÀejs ceeefnleer osC³ee®es ìeUues lej l³eeuee Òeefle efoJeme
©. 250 ÒeceeCes Peeuesu³ee GefMejeyeÎue ob[ nesT MekesÀue. lemes®e ceeefnleermeeþer keÀenerner
jkeÌkeÀce Iesleueer peeCeej veener.

ceeefnleer®ee DeefOekeÀej keÀmee JeeHejeue?:
peyeeyeoej Keel³eeleerue DeefOekeÀeN³ee®es Heo keÀesCeles Deens. les ceeefnleer keÀªve I³ee. l³ee Keel³eeleerue
cegK³e peveceeefnleer DeefOekeÀeN³eeuee mebyeesOetve Depe& keÀje. pej ® egkeÀer®³ee peve ceeefnleer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s
DeeHeuee Depe& iesuee Demesue lej l³eeuee 5 efoJemeebceO³es lees ³eesi³e ceeefnleer DeefOekeÀeN³eekeÀ[s HeeþJeeJee
ueeielees.

legce®³ee ceeefnleer®³ee meboYee&leerue ÒeMve efJe®eej keÀªve Depe& Demee yeveJe e keÀer l³ee ³eesies DeeHeu³eeuee
DeHesef#ele DeMeer ceeefnleer efceUsue.
munotes.in

Page 12

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
12 peveceeefnleer DeefOekeÀeN³eeme DeeHeuee Depe& efceUeu³eeHeemetve 30 efoJemeele ceeefnleer osCes yebOevekeÀejkeÀ
Deens. lemes®e keÀener ceeefnleer osCes DeHeJeeo Deens. efMeJee³e ke Àener ieesäeRmeeþer ceeefnleer®ee Depe& HesÀìeUuee
peeT MekeÀlees. ³ee meboYee&le DeefOeefve³ecee®ee Yeeie 8 Je 9 ceO³es GuuesKe kesÀuesuee Deens.

ceeefnleer®ee DeefOekeÀej DeefOeefve³ece, 2005 DevJe³es ceeefnleer efceUC³eeyeeyele®³ee Depee&®ee vecegvee

Òeefle,
jep³e MeemekeÀer³e ceeefnleer DeefOekeÀejer,
(keÀe³ee&ue³ee®es veeJe Je HeÊee)
1) Depe&oeje®es HetCe& veeJe õ
2) Depe&oeje®ee HetCe& HeÊee õ
3) ceeieCeer kesÀuesu³ee ceeefnleer®ee leHeefMeue õ
De) ceeefnleer®ee efJe ye) ceeefnleer®ee k eÀeueKeb[ õ
keÀ) Heeefnpes Demeuesu³ee ceeefnleer®ee keÀeueKeb[ õ
[) meoj ceeefnleer Heesmìeves ceeieJeueer Deens keÀer Òel³e#e Heeefnpes. (Heesmìeves nJeer Demeu³eeme
l³ee®ee Ke®e& pees[C³eele ³eeJee.) Heesmìeves ceeefnleer nJeer Demesue lej keÀesCel³ ee ìHeeueeves nJeer
Deens. (meeO³ee, jefpemì[& efkebÀJee mHeer[ Heesmìeves)
4) Depe&oej, oeefjê³e jsHegjeJ³eeoeKeue íe³eeÒele pees[eJeer.)

efþkeÀeCeë
efoveebkeÀ
Depe&oeje®eer mener.

(Depe& HeÀer ©. 10 jesKe efkebÀJee Hes Dee@[&jves Yeje. cenejeä^ jep³e ÒeeefOekeÀjCe mebmLeemeeþer Depee&Jej
10 ©. ®ee keÀesì& HeÀer mìBcHe ueeJetve meg×e Depe& oslee ³eslees.)

Depe& kesÀu³eeveblej efJeefnle kesÀuesu³ee 30 efoJemeeb®³ee keÀeueeJeOeerceO³es ³eeHewkeÀer SkeÀ nesF&ue.
1) legcneuee nJeer Demeuesueer ceeefnleer efceUsue. peve ceeefnleer DeefOekeÀejer Keeueerue ÒeceeCes HeÀer ®eer ceeieCeer
keÀª MekeÀlees.
De) S - 4 DeekeÀejeleerue keÀe@Heer efkebÀJee ìbkeÀefueKeerle ceeefnleermeeþer ©. 2 Òelee r Heeve.
ye) HeÌuee@Heer efkebÀJee meer[erJej ÐeeJe³ee®³ee ceeefnleermeeþer ª. 50.
keÀ) vekeÀeMes, HegmlekesÀ efkebÀJee omle ³eeb®eer þjuesueer DeekeÀejerle efkebÀcele.
[) HeÀeF&ume efkebÀJee DeefYeuesKe ³eeb®³ee HeneCeermeeþer Heefnu³ee leemeemeeþer ceesHeÀle HeCe l³eeveblej
Òel³eskeÀ 15 efceefveìebvee ª. 5.
F) ìHeeuee®ee Ke®e& ³ee J³eefleefjkeÌle ÐeeJee ueeiesue. munotes.in

Page 13

veeieefjkeÀeb®es cenlJee®es nkeÌkeÀ
13 2) legcner ceeefieleuesueer ceeefnleer Yeeie 8 DeeefCe 9 ceOeerue DeHeJeeoerle keÀejCeemeeþer legcneuee veekeÀejueer
peeT MekesÀue.
3) legcneuee DeHetCe& efkebÀJee DemebyeOe ceeefnleer efceUsue.
4) legcneuee keÀesCeles®e GÊej Deeues veener (pej legcneuee 30 efoJemeele GÊej efceUeues veener cnCepes®e
ceeefnleer osC³eeHeemetve legcneuee Jebef®ele kesÀues Deens.)

pej peveceeefnleer DeefOek eÀeN³eeves ®egkeÀer®³ee keÀejCeebveer ceeefnleer efoueer veener efkebÀJee keÀesCelesner GÊej efoues
veener lej l³eebvee Peeuesu³ee GefMejeyeÎue Òeefle efove ª. 250 Demee ob[ nesT MekesÀue. ne ob[ l³eeb®³ee
Heieejeletve keÀeHeuee peeF&ue. lemes®e l³eeb®³eeJ ej efMemleYebiee®eer keÀejJeeF& meg×e nesF&ue. pej 30 efoJeme
cegoleerveblej ceeefnleer efoueer iesueer lej l³eemeeþer keÀesCeleerner HeÀer ÐeeJeer ueeieCeej veener.

peveceeefnleer®es He$e efceUeu³eeveblej 30 efoJemeeb®³ee Deele efkebÀJee ceeefnleermeeþer Depe& kesÀu³eeveblej 30
efoJemeeb®³ee cegoleerle ceeefnleer efceUeueer veener lej legcner DeHeerue keÀª MekeÀlee.

ceeefnleer®³ee DeefOekeÀejecegUs keÀener ³eMemJeer Ieìvee :
1) cespej pevejue megOeerj peþej ³eebveer HegCes ³esLes ceneHeeefuekesÀ®³ee Jee nvee®³ee uee@ie yegkeÀeb®³ee keÀe@Heer
efceUJetve pevelesves efveJe[uesu³ee ÒeefleefveOeerveer kesÀuesu³ee ogj J³eJenej efkebÀJee iewjJ³eJenej GIe[keÀerme
DeeCeuee.
2) efouueerceO³es HeefjJele&ve mebmLesves efJe®eejuesu³ee ceeefnleercegUs HeeCeer HegjJeC³ ee®es KeepeieerkeÀjCe
keÀjC³eemeeþer nesT Ieeleuesuee iewjJ³eJenej GIe[keÀerme Deeuee.
3) cegbyeF&ceO³es mejkeÀejer peefceveer keÀesCel³ee ÒekeÀejs Keepeieer mebmLeebvee efou³ee iesu³ee ³ee®eer ceeefnleer
ceeefieleu³eeves efkeÀl³eskeÀ keÀesìer ©He³eeb®ee iewjJ³eJenej GIe[keÀerme Deeuee.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) ceeefnleer®ee DeefOekeÀej cnCepes keÀe³e?
2) ceeefnleer®³ee DeefOekeÀeje®es cenlJe efJeMeo keÀje.
3) ceeefnleer efceUefJeC³ee®ee Depee&®ee vecegvee le³eej keÀje.
4) DeeHeu³ee Heefjmejeleerue ceeefnleer®³ee DeefOekeÀejecegUs GIe[ Jee ³eMemJeer Ieìvee meebiee.






1.4 meeJe&peefvekeÀ peveefnle ³eeef®e keÀe (PUBLIC INTEREST
LITIGATION)

v³ee³eoeveele efJeuebye ³ee®ee DeLe& v³ee³e veekeÀejCes Demes ceeveues peeles. Yeejleer³e v³ee³eJ³eJemLesle ³ ee®eer
Òeef®eleer DeeHeCeeme efometve ³esles lemes®e ogye&ue IeìkeÀebvee v³ee³e efceUJetve IesCes ns l³eeb®³ee DeeJeeke̳eeyeensj®es munotes.in

Page 14

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
14 Demeles, HeefjCeece mJeªHe l³eebvee Dev³ee³e menve keÀjeJee ueeielees. ³eekeÀjerlee v³ee³eeue³eerve keÀe³e&He×leerves
keÀener veJeerve yeoue keÀjC³eele Deeuesues Deens. l³ee®ee®e SkeÀ Yeeie cnCepes `meeJe&peefvekeÀ efnlee®es oeJes',
®eeueefJeCes Je l³eemeeþer `ueeskeÀ v³ee³eeue³es' mLeeHeve keÀjCes. ³eecegUs meJe&meeceev³eebvee v³ee³e efceUCes meesHes
nesF&ue Je `meJee¥meeþer v³ee³e' ne GÎsMe meHeÀue nesF&ue.

meJee¥meeþer v³ee³e - `meJee¥meeþer v³ee³e' ³ee mebkeÀuHevesle Je `meeJe&peefvekeÀ efnlee®es oeJes' ³eeb®es GefÎä ³ee
oesnebceO³es oesve cenlJee®³ee meb%ee Deensle. l³ee cnCepes meeJe&peefvekeÀ efnle DeeefCe oeJes efkebÀJ ee Keìues.
³ee®ee DeLe& `meJe&meeOeejCe meceepe keÀu³eeCe' efkebÀJee `meeceeefpekeÀ efnleeuee ÒeeOeev³e' osCes Demee neslees.
Lees[ke̳eele ’meJe&meeOeejCe keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer efkebÀJee yengmebK³ee®es meeceeefpekeÀ efnle meeOeC³eemeeþer
v³ee³eeue³eel e meg© kesÀuesueer keÀejJeeF& nes³e.“

Yeejleele meeJe&peefvekeÀ efnlee®es oeJes ®eeueefJeCes ner mebkeÀuHevee Je efle®eer Òel³e#e keÀe³e&Jeener ³ee oesvner
ieesäer DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele Heg{s Deeuesu³ee Deensle. ner mebkeÀuHevee ÒeLeceleë v³ee. Jner. De ej. ke=ÀDe³³ej Je v³ee. meer.pes ®ebê®et[ ³ee oesIeebveer ceeb[ueer Je mHeä kesÀueer. v³e. Heer. Sve. YeieJeleer ³eebveer Sme.
Heer. iegHlee efJeª× Fbef[³ee ³ee 1982 ceOeerue Keìu³ee®³ee JesUer ³ee mebkeÀuHeves®es meefJemlej efJeJejCe
kesÀues. l³eebve er `meeJe&peefvekeÀ efnlee®es oeJes' ³ee®eer GefÎäîes Je keÀe³e&#es$e Jee J³eeHleer ³ee meboYee&le Heg{erue
mHeäerkeÀjCe efoues Deens.

1) p³eeJesUer SKeeoer J³ekeÌleer efkebÀJee J³ekeÌleermecetn ³eeb®³ee IeìveelcekeÀ efkebÀJee keÀe³eosMeerj DeefOekeÀejeb ®ee
Yebie Peeu³eeves keÀe³eosMeerj iegvne efkebÀJee vegkeÀmeeve nesles efkebÀJee
2) IeìveelcekeÀ efkebÀJee keÀe³eÐee®³ee lejletoeR®ee Yebie kesÀu³eecegUs efkebÀJee keÀe³eÐee®³ee DeeOeejeefMeJee³e
keÀener peyeeyeoejer ueeoueer peeles efkebÀJee
3) DeMee ke Àe³eosMeerj iegv¿eeb®eer vegkeÀmeeveer®eer Yeerleer efvecee&Ce kesÀueer peeles. DeeefCe p³eeJesUer
4) DeMeer J³ekeÌleer efkebÀJee J³ekeÌleermecetn ieefjyeer, Demene³elee, efkebÀJee ogyeUsHeCee Deiej meeceeefpekeÀ
DeeefLe&keÀ efveke=Àä HeefjefmLeleer ³eec egUs v³ee³eeue³eekeÀ[s peeTve v³ee³e ceeieC³eeme DemeceLe& Demesue
l³eeJesUer,
5) meceepeeleerue keÀesCeerner J³ekeÌleer v³ee³eeue³eekeÀ[tve ³eesi³e les ceeie&oMe&ve, Dee%ee efkebÀJee ngketÀce
efceUefJeC³eemeeþer keÀuece 226 DevJe³es G®®e v³ee³eeue³eekeÀ[ s cetueYetle nkeÌkeÀeb®ee Yebie Peeuee
Demeu³eeme Ieìves®³ee keÀuece 32 DevJe³es meJeex®®e v³ee³eeue³eekeÀ[s peeJetve v³ee³eeue³eekeÀ[tve
Jejerue Dev³ee³eeb®³ee Heefjceepe&veemeeþer Je YejHeeF&meeþer v³ee³eeue³eerve keÀejJeeF&®eer ceeieCeer keÀª
MekeÀles.

meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee oeJ³eeb®eer J³eeHleer efkebÀJee keÀe³e&#es$e:
`meeJe&peefvekeÀ efnlee®es oeJes' ne MeyoÒe³eesie ÒeLeceleë HeÀefì&uee³ePe keÀeHeexjsMeve keÀeceieej ³egefve³eve efJeª×
Yeejle mejkeÀej Keìuee 1981 ®³ee oeJ³eeb®³ee JesUer kesÀuee ie suee. 13 JeyeN³ee®e ÒeceeCeele efJemle=le Peeuesuee Dee{Ulees. meeJe&peefvekeÀ oeJ³eeb®eer J³eeHleer Heg{erue efþkeÀeCeer efometve
³esles.

1) SKeeÐee J³ekeÌleeruee efkebÀJee þjeJeerkeÀ J³ekeÌleermecetneuee keÀener keÀe³eosMe erj vegkeÀmeeve F. efvecee&Ce Peeues
Demesue efkebÀJee leMeer Yeerleer efvecee&Ce kesÀueer iesueer Demesue lesJne, munotes.in

Page 15

veeieefjkeÀeb®es cenlJee®es nkeÌkeÀ
15 2) cetueYetle nkeÌkeÀeb®ee Yebie Peeuee Demeu³eeme,
3) p³ee J³ekeÌleer efkebÀJee J³ekeÌleermecetn DeeHeueer Dev³ee³eemebyebOeer®eer ieeNn eCeer ieefjyeer, Demene³elee efkebÀJee
ogyeUsHeCee efkebÀJee meeceepeerkeÀ Deiej DeeefLe&keÀ efveke=Àä HeefjefmLeleercegUs vegkeÀmeeve YejHeeF&
efceUefJeC³eemeeþer v³ee³eeue³eekeÀ[s peeC³eeme DemeceLe& Demeleele. l³eeb®³eemeeþer meceepeeleerue
keÀesCeerner J³ekeÌleer l³eeb®³eeleHexÀ Depe& meeoj keÀª MekeÀleele Je DeMeeÒekeÀejs
4) G®®e v³ee³eeue³eeuee Jejerue Dev³ee³e ieesä otj keÀªve ³eesi³e leer keÀejJeeF& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjlee
³esles. v³ee³eeue³e DeMeeJesUer ieeNneCeer Je Dev³ee³e Heefjceepe&veemeeþ er ³eesi³e leNns®es DeeosMe, Dee%ee,
ngketÀce F. osle Demeles.
5) meceepeeleerue keÀesCeleerner J³ekeÌleer G®®e efkebÀJee meJeex®®e v³ee³eeue³eeuee SKeeos meeOes He$e efuentve
efkebÀJee leej keÀªve Dev³ee³ee®ee Je le¬eÀejer®ee v³ee³eefveJee[e keÀjC³eeme Ò eJe=Êe keÀjles.

meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee oeJ³eebceO³es pevelesleerue keÀesCeerner J³ekeÌleer v³ee³eeue³eekeÀ[tve ³eesi³e ceeie&oMe&ve,
Dee%ee, ngketÀce F. efceUefJeC³eemeeþer Ieìves®³ee 226 ÒeceeCes Dev³ee³e Peeuesu³ee J³ekeÌleerleHexÀ G®®e
v³ee³eeue³ee uee meeOee Depe& keÀª MekeÀles Je cetueYetle nkeÌkeÀeb®ee Yebie Peeuee Demeu³eeme keÀuece 32
DevJe³es meJeex®®e v³ee³eeue³eekeÀ[s Depe& keÀªve v³ee³eeue³eerve keÀejJeeF&®eer ceeieCeer keÀª MekeÀles.

meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee oeJ³eeb®³ee meboYee&leerue Ke ìues :
meJeex®®e v³ee³eeue³e Je G®®e v³ee³eeue³es ³eebveer iesu³ee oesve oMekeÀele meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee megceejs 200
oeJ³eebvee oeKeue keÀªve les efvekeÀeueele keÀe{ues Deensle. DeMee keÀener oeJ³eeb®eer ceeefnleer Heg{erueÒeceeCes
Deens.

yebOecegk eÌleer cees®ee& efJe©Oo Yeejle mejkeÀej :
meJeex®®e v³ee³eeue³eekeÀ[tve yesþefyeieejmebyebOeer meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee oeJ³eeb®³ee #es$eeleerue ³ee oeJ³ee®ee
cenlJeHetCe& efvekeÀeue osC³eele Deeuesuee Deens. ³ee Keìu³eele Depe&oej SkeÀ mebIeìvee Deens. ner mebIeìvee
DeeHeu³ee osMeeleerue Jesþefyeieejebvee cegkeÌle keÀjC³eemeeþer ue{e osCeejer mebIeìvee Deens ³ee mebIeìvesves
Jesþefyeieejer cegkeÌleer meboYee&le SkeÀ Depe& meJeex®®e v³ee³eeue³eekeÀ[s HeeþefJeuee neslee. ³ee v³ee³eeue³ee®³ee
v³ee³ecetleeav eer l³ee He$ee®es efJevebleer Depee&le HeefjJele&ve kesÀues.

³ee le¬eÀejer®es mJeªHe Heg{erueÒeceeCes nesles.
1) nefj³eeCee efpeu¿eeleerue HeÀjeroeyeeo efpeu¿eeceO³es SkeÀ oie[e®³ee KeeCeerle keÀener keÀeceieej Del³eble
Deceeveg2) l³eeb®³eeHewkeÀer efkeÀl³eskeÀ keÀeceieej Jesþefyeieej cnCetve jeyeefJeues peele Deensle. p³ee KeeCeerle les keÀece
keÀjerle nesles. Debieþîeeb®es þmes Demeuesues l³eeb®es keÀyetueerpeyeeye l³ee Depee&meesyele pees[uesues nesles.
3) keWÀê mejkeÀej DeLeJee jep³e mejkeÀejves ³ee efþkeÀeCeer De³eesi³e Je He³ee&JejCeemebyebOeer®³ee efve³eceeb®eer
keÀe³e&Jeener kesÀueer veJnleer ³eeyeÎue keÀyegueerpeyeeyener pees[uesues nesles.
4) 1977 meeue®ee Deeblejjep³eemebyebOeer keÀeceieejeb®³ee mLeuee bleje®³ee keÀe³eÐee®ee Yebie keÀjC³eele
Deeuee neslee. Je jep³eIeìves®³ee Je Flej keÀe³eÐeeb®eer keÀener lejletoeR®³ee ³ee efþkeÀeCeer
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeuesueer veJnleer.
munotes.in

Page 16

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
16 Jejerue le¬eÀejeR®eer ®eewkeÀMeer keÀjC³eemeeþer meJeex®®e v³ee³eeue³ eeves oesve JekeÀerue Dee³egkeÌle Je meeceeefpekeÀ
keÀe³eoe ®eewkeÀMeer DeefOekeÀeN³eeb®eer efve³egkeÌleer kesÀueer. ³ee meefceleerves ®eewkeÀMeer keÀªve DenJeeue v³ee³eeue³eeuee
efouee.

³ee DenJeeuee®³ee Òeleer KeeCeer®³ee Yee[skeÀªbvee Je ceeuekeÀebvee osC³ee®ee DeeosMe v³ee³eeue³eeves efouee Je
l³ee meJee¥vee ³ee Keìu³eele ÒeefleJeeoer keÀªve DenJeeueeleerue ceeefnleer Kejer Demeu³eeyeÎue®es DeeHeues
Òeefle%eeHe$e®e l³eebveer v³ee³eeue³eeme meeoj keÀjC³ee®ee DeeosMe efouee.

meJeex®®e v³ee³eeue³eeves ef Jevebleer Depe&, Dee³egkeÌleeb®ee DenJeeue, ÒeefleJeeoeR®eer Òeefle%eeHe$es ³eeb®ee DeY³eeme
keÀªve kesÀbê Je jep³e mejkeÀejebvee 21 DeeosMe peejer kesÀues. Je ³ee DeeosMeeb®eer Hegleer& keÀjC³eemebyeOeele
Deeþ ieesäer keÀjC³ee®eer Dee%ee efoueer Je ³ee me Jee¥®eer DebceueyepeeJeCeer efJeefMeä leejKesHe³e¥le keÀjC³ee®ee
DeeosMe efouee. ne DeeosMe Heg{erueÒeceeCes :

1) mebHetCe& nefj³eeCee jep³eeleerue Jesþefyeieej MeesOetve keÀe{Ces Je l³eeb®eer cegkeÌlelee keÀjCes.
2) Jesþefyeieejeb®³ee HegveJe&meveemeeþ er ³eespevee le³eej keÀjCes.
3) oie[e®³ee KeeCeerleerue keÀeceieejebvee efkeÀceeve Jeslevee®eer nceer osCes.
4) meWì^ue yees[& Dee@HeÀ Jeke&Àme& Sp³egkesÀMeveleHexÀ keÀeceieejebvee efMe#eCe osC³eemeeþer JesUesJesUer efMeefyejs
YejefJeCes.
5) KeeCeerleer ue keÀeceemebyebOeerle He³ee&JejCee®eer ³eesi³e leer HeeJeues G®eueCes.
6) Deejesi³ee®³ee meJeueleeR®eer nceer osCes.
7) keÀeceieej Je l³eeb®³ee kegÀìgbefye³eebvee ceesHeÀle JesÐekeÀer³e megefJeOeeb®eer J³eJemLee keÀjCes.
8) ñeer keÀeceieejebvee yeeUble HeCeeleerue meJeueleer osCes.

efouueer ceneveiejHeeefuekesÀ®eer efveJe[CetkeÀ (1992) :
efouueerleerue SkeÀ JekeÀerue Þeer Deej. Sce. yeesceeF& ³eebveer meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee oeJ³eemeeþer efouueer®³ee
G®®e v³ee³eeue³eele SkeÀ le¬eÀej veeWoJeueer. leer Heg{erueÒeceeCes :

Depe&oeje®es cnCeCes Demes keÀer, vegkeÀl³ee®e Heej He[uesu³ee efouueer efJeOeevemeYes®eer efveJe[CetkeÀ Del³eble
meoesveJnleer. ³ee ³eeÐeeb®³ee DeeOeejs®e DeefOekeÀejer Jeie& efouueer ceneveiejHeeefuekesÀ®eer efveJe[CetkeÀ IesC³ee®ee
efJe®eej keÀjerle Deens ner efveJe[CetkeÀ HesÀye´gJeejer 1994 ceOeerue Heefnu³ee DeeþJe[îeele IesC³ee®es metef®ele
kesÀues Deens.

Jejerue le¬eÀejer Depee&Jeªve v³ee³eeefOeMe Þeer mel³eHeeue ³eebveer efouueer ceneveiejHeeefuekesÀ®eer efveJe[CetkeÀ
IesC³ee®³ee DeeosMeeuee®e leelHegjleer ceveeF& kesÀueer Je v³ee³eeue³eeves efo. 5/1/1994 jespeer Depe&oejeb®ee
efJevebleerDepe& keÀe oeKeue keÀªve IesT ve³es DeMeer efJe®eejCee kesÀueer. ner veesìerme efouueer®es ÒecegKe
efveJe[CetkeÀ DeefOekeÀejer, efouueer®es ues. ieJnve&j kesbÀefê³e ie=nKeel³ee®es meef®eJe F. meele peCeebJej
yepeeJeC³eele Deeueer. l³eeveblej efouueer ceneveiejHeeefuekesÀ®eer efve Je[CetkeÀ Iesleueer iesueer.
munotes.in

Page 17

veeieefjkeÀeb®es cenlJee®es nkeÌkeÀ
17 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) meeJe&peefvekeÀ peveefnle ³eeef®ekeÀe cnCepes keÀe³e?
2) meeJe&peefvekeÀ peveefnlee®³ee oeJ³ee®ee J³eeHleer efkebÀJee keÀe³e&#es$e mHe<ì keÀje.
3) meeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee oeJ³ee®³ee meboYee&le erue Keìues mHeä keÀje.






1.5 meejebMe

ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐee®ee DeY³eeme keÀjleevee ³ee keÀe³eÐee®ee cetU nslet ue#eele IesCes Je l³ee®ee DeY³eeme
keÀjCes DeHeefjne³e& Deens. keÀejCe osMeeleerue Òel³eskeÀ veeieefjkeÀ ne ûeenkeÀ Deens. Òel³eskeÀe uee peieC³eemeeþer
DeveskeÀ Jemlet efJekeÀle I³eeJ³ee ueeieleele. HeCe GlHeeokeÀ Je J³eeHeeN³ee®³ee veHesÀKeesjer Je HeÀmeJeCetkeÀ ³ee
Je=ÊeeRceO³es Jee{ nesle Deens. cnCetve ûeenkeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®es j#eCe JneJes ³ee®e GÎsMeeves ³ee keÀe³eÐee®eer
efveefce&leer DeeefCe j®evee kesÀueer Deens. lemes®e ceeefnleer®³ee DeefOekeÀeje®ee JeeHej keÀªve ®eebieuee keÀejYeej
keÀjCeejs mejkeÀej efvecee&Ce keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer osMeeleerue Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeJej Deens. Ye´<ìe®eej
LeebyeefJeCes Je veeieefjkeÀebvee l³eeb®es v³ee³³e nkeÌkeÀ Òeoeve keÀjCes SJe{e®e ³ee keÀe³eÐee®ee GÎdsMe vemetve
peveles®³ee cenlJee®³ee cegÐeebJej DevegketÀue YetefcekeÀe IesC³eeme mejkeÀejuee Yeeie Hee[Ces veeieefjkeÀebvee Meke̳e
nesles. pej Meemeveeves SKeeoe efveCe&³e Iesleuee Demes ue. l³eecegUs yengmebK³eekeÀ J³ekeÌleer®es Jee meceepee®es
meeJe&peefvekeÀ efnleeceO³es De[LeUe Jee Oeeske̳eele ³esle Demesue lesJne veeieefjkeÀebuee meeJe&peefvekeÀ peveefnle
³eeef®ekeÀe v³ee³eeue³eele oeKeue keÀªve v³ee³e Jee oeo ceeiet MekeÀleele.

1.6 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve

1) ûeenkeÀeb®es nkeÌkeÀeb®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.
2) ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eÐee®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.
3) ûeenkeÀ mebj#eCeemeeþer Flej cenÊJee®es keÀe³eos meebiee.
4) ûeenkeÀ v³ee³eceb®ee®eer ef$emlejer³e j®evee mHeä keÀje.
5) ceeefnleer®ee DeefOekeÀej DeefOeefve³ece 2005 meefJemlej ®e®ee& keÀje.
6) meeJe&peefvekeÀ peveefnle ³eeef®ekeÀe ³eeJej efveyebOe efuene.
7) efìHee efuene.
De) efveJe[ keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ
ye) ûeenkeÀ efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ.
keÀ) JepeveceeHes ceespeceeHe keÀe³eoe 1956.
[) jep³e ûeenkeÀ le¬eÀej efveJeejCe Dee³eesie.
F) ceeefnleer®ee DeefOekeÀej JeeHejC³ee®eer He×le
HeÀ) meeJe&peefvekeÀ peveefnle ³eeef®ekeÀe.

munotes.in

Page 18

18 2
HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
(ECOLOGY)

Heeþe®eer ªHejs
2.0 GefÎäîes
2.1 ÒeemleeefJekeÀ
2.2 HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe DeLe& DeeefCe J³eeK³ee
2.2.1 HeefjefmLeleerkeÀer®es mJeªHe
2.2.2 HeefjefmLeleerkeÀer®eer J³eeHleer
2.2.3 HeefjmebmLes®es ÒekeÀej
2.3 He³ee&JejCeelcekeÀ veerefleceÊee
2.3.1 He³ee&JejCe veerefleMeeñeeyeÎue ceeveJeer ¢efäkeÀesve
2.3.2 He³ee&JejCeeyeÎue ceeveJee®eer veweflekeÀ YetefcekeÀe
2.4 ceeveJee®ee peerJeve keWÀêerle ¢efäkeÀesve
2.5 efvemeie& keWÀêerle ¢efäkeÀesve
2.6 ceefnuee keWÀ êerle HeefjefmLeleerkeÀer
2.7 mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer
2.8 keÀeye&ve yeBkeÀ
2.9 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve

2.0 GefÎäîes

1) HeefjefmLeleerkeÀer³e Meeñee®ee DeY³eeme keÀjCes.
2) HeefjefmLeleerkeÀer³e Meeñee®es mJe©He Je J³eeHleer mecepetve IesCes.
3) HeefjmebmLesefJe4) He³ee&JejCeelcekeÀ efveefleceÊesefJe
2.1 ÒeemleeefJekeÀ

ceeveJe ne efvemeiee&®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens. efvemeie& DeeefCe ceeveJee®³ee veel³e e®es mJeªHe mecepetve
IesC³eemeeþer HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñe mecepetve IesCes iejpes®es Deens. l³ee®eyejesyej HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñee®ee
ceeveJeer peerJeveeMeer Demeuesuee mebyebOe mecepetve IesCe s DeeJeM³ekeÀ Deens. munotes.in

Page 19

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
19 HeefjefmLeleerefJe%eeve efkebÀJee efvemeie&efJe%eeve ns efvemeiee&leerue efYeVe IeìkeÀeb®es Je l³eeb®³ee HejmHej DeY³eemee®es
Meeñe Deens. He³ee&JejCeMeeñee®³ee DeY³eemeele HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñeeuee cenlJee®es mLeeve Deens.
HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñe ns meJe& meefpeJe DeeefCe l³eeb®³ ee He³ee&JejCee®ee HejmHej mebyebOeeb®ee MeesOe IesCeejs Meeñe
Deens.

2.2 HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe - DeLe& - J³eeK³ee

pece&ve ÒeeefCeMeeñe%e Reiter ³eeves ne Meyo ÒeLece JeeHeju³ee®es keÀener DeY³eemekeÀ ceeveleele. lej keÀener
DeY³eemekeÀ ns Þes³e pece& veMeeñe%e Haeckel (n@kesÀue) ³eeuee osleele. [eefJe&ve®ee ’Deesefjefpeve Dee@HeÀ
mHesmeerpe“ ³ee ûebLeemeboYee&le nskesÀueves Demes efJeOeeve kesÀues Deens keÀer, ’[eefJe&ve®³ee efme×ebleevegmeej
peerJevemebIeHeefjefmLeleerkeÀer nes³e.“ meJe& ÒeeCeercee$eeb®es HejmHejebMeer, JevemHeleeRMeer Je p³ee®³ee les Òel³e#e Je DeÒel³e#e
mebHekeÀe&le ³esleele. l³eeb®ee DeY³eeme HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñe keÀjles. ns Meeñe p eerJeMeeñee®eer SkeÀ MeeKee
Deens.

HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñee®³ee J³eeK³ee efJeefJeOe Meeñe%eebveer kesÀuesu³ee Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener cenlJee ®³ee
J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes -
1) ÖesÀ[efjkeÀ keÌuescebìdme - ’FkeÀeuee@peer ns ÒeeefCecee$eeb®³ee DeY ³eemee®es Meeñe Deens.“
2) F. Heer. Dees[ce - ’efvemeiee&®eer j®evee Je efle®³ee keÀe³e&He×leer®³ee DeO³e³evee®es Meeñe Demetve les
cevet<³e Je He³ee&JejCee®³ee mebHetCe& Sske̳eeJej DeeOeejuesues Deens.“
3) mel³esMe ®e¬eÀJeleea - ’mebHetCe& peerJecee$ee ®³ee Debleme&byebOee®ee Je YeeweflekeÀ He³ee&JejCeeMeer Demeuesu³ee
l³ee®³ee mebyebOee®ee DeY³eeme cnCepes Òeke=ÀleerefJe%eeve nes³e.“
4) n@kesÀue - ’He³ee&JejCeeleerue HejmHejebMeer DeJeuebyetve DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®ee Meeñeer³e DeY³eeme cnCepes
HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñe nes³e.“
5) yekeÀue - ’meJe& meefpeJe Je l³eeb®³ee YeesJeleeue®es He³ee&JejCe ³eeb®³ee menmebyebOee®es Meeñe cnCepes
HeefjefmLeleerkeÀer³e efJe%eeve nes³e.“
6) Hesì^eF&ìdme - ’HeefjefmLeleerkeÀerleerue pes IeìkeÀ meefpeJeme=äer®³ee efnl eeJej efve³eb$eCe þsJetve Òemeeje®es,
efJeHetueles®es, efvemeie&efveefce&leer®es Je Gl¬eÀebleer®es efve³eceve keÀjleele DeMee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme cnCepes
HeefjefmLeleerkeÀer nes³e.“

Lees[ke̳eele efvemeiee&®es pes efYeVe IeìkeÀ Deensle l³eeb®³ee HejmHej mebyebOee®eer HejmHejeJeuebyelJee®eer,
menkeÀe³ee&®eer Je HejmHej efnlekeÀejkeÀ menDeefmlelJee®eer Òeef¬eÀ³ee ns ³ee DeY³eemee®es #es$e Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñee®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee meebiee?



munotes.in

Page 20

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
20 2.2.1 He efjefmLeleerkeÀer³eMeeñee®es mJeªHe:
efvemeie&Meeñeele Hee®e IeìkeÀeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. l³eeHewkeÀer leerve efvepeeaJe DeeefCe oesve meefpeJe
IeìkeÀ Deensle. efveefpe&JeeceO³es peue, Jee³et, Je Yetefce lej meefpeJeeceO³es JevemHeleer Je ÒeeefCec ee$eeb®ee DebleYee&Je
neslees. ³eeHewkeÀer SkeÀner IeìkeÀ mJee³eÊe veener. Deieoer DeefuekeÀ[s Jee³egceC[uee®³ee efmLeleer®eener
peerJecee$eeMeer efvekeÀì®ee mebyebOe Demeu³ee®es Meeñe%eebveer efme× kesÀues Deens. l³eeuee®e ’pewJeceC[ue“
cnCeleele. efvemei ee&®es keÀe³e& ®eeueJeC³eemeeþer DeeefCe DeefmlelJe efìkeÀJeC³eemeeþer ner Me=bKeuee DeKeb[
®eeueeJeer ueeieles. veenerlej Demebletueve efvecee&Ce nesTve OeeskeÀe Jee{lees.

meefpeJe efJeéeeleerue efveOee&jerle J³eJemLesuee ’FkeÀe@efmemìerce“ cnCeleele. me Je& mepeerJe IeìkeÀebvee efvemeie&
KeeÐe HetjefJele Demelees. met³e& He=LJeeruee Tpee& HetjJelees. ¿ee Tpex®es ©Heeblej JevemHeleer jemee³eefvekeÀ
Tpexle keÀjleele Je JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve[e³eDee@keÌmeeF&[ + jemee³eefvekeÀ Gpee& + HeeCeer ³eeb®³eeHe emetve
Gpee& efceUles. cee$e nJee DeeefCe HeeC³ee®³ee Òeotpej vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleerle Demebletueve efvecee&Ce Peeues lej ’FkeÀesefmemìerce“ efyeIe[les DeeefCe l³ee®ee
ceeveJeer peer JeveeJej iebYeerj HeefjCeece neslees. yeoue ne efvemeie&efve³ece Deens. Hejbleg efvemeiee&le mJeeYeeefJekeÀ
nesCeeN³ee yeoueebMeer l³eeleerue IeìkeÀ pegUJetve yeoue nesle Demeleele. yeoue metmene³³e keÀjC³eemeeþer
efvemeie&®e mepeerJeebvee ceole keÀjerle D emelees.

2.2.2 HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñee®eer J³eeHleer:
He³ee&JejCeMeeñeeleerue HeefjefmLeleerkeÀer efJe%eeveele ÒeecegK³eeves peerJeMeeñee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
mepeerJeeb®³ee jenCeerceevee®ee, JemleermLeebvee®ee DeeefCe He³ee&JejCeeleerue Heejb HeefjkeÀ mebyebOee®eener DeY³eeme
kesÀuee peelees. ³eeefMeJee³e HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñee®es #es$e Òe®eb[ J³eeHekeÀ Deens. peerJeMeeñeeefMeJee³e ³eele
Yetieesue, YetieYe&Meeñe, meeceev³eefJe%eeve, YeeweflekeÀMeeñe Je jmee³eveMeeñee®ee DeY³eeme kesÀuee pe elees.
DepewefJekeÀ DeeefCe pewefJekeÀ IeìkeÀebJej ÒekeÀeMe ìekeÀC³ee®es keÀe³e& ³ee Meeñeele kesÀues peeles.

HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñee®eer J³eeHleer ner J³eeHekeÀ Je ieefleceeve Deens. ³ee Meeñeele mepeerJe DeeefCe He³ee&JejCe
³eeb®ee mebyebOe efveef½e le kesÀuee peelees. mepeerJe, DemeWefê³e IeìkeÀ ns He³ee&JejCeeJej HeefjCeece keÀjerle
Demeleele. HeefjefmLeleerkeÀer³eMeeñee®eer J³eeHleer mecepetve IesC³eemeeþer DeveskeÀ GHeMeeKeeb®ee DeY³eeme keÀjeJee
ueeielees.

De) Mejerjef¬eÀ³ee efJe%eeve:
Mejerjef¬ eÀ³ee HeefjefmLeleerkeÀerceO³es JevemHeleer Je ÒeeC³eeb®eer Jee{, DeefmlelJe, YeewieesefuekeÀ #es$e, SkeÀceskeÀebMeer
Demeuesues menmebyebOe ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. l³eeb®ee He³ee&JejCeeJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeletve JevemHeleer
Je ÒeeC³eeb®eer Gl¬eÀebleer mecepetve Iesleueer peeles. efkeÀl³eskeÀoe ÒeeCeer He³ee&JejCeele yeoue keÀjleele. cnCepes
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee JesUer les mLeueeblej keÀjleele. Hejbleg JevemHeleeRvee mLeueeblej keÀjlee ³esle veener.
Deieoer veä nesF&He³e¥le l³eebvee DeeHeues DeefmlelJe efìkeÀJeeJes ueeieles.

ye) Jele&CetkeÀ HeefjefmLeleerkeÀer:
Jele&CetkeÀ HeefjefmLeleerkeÀerMeeñeele He³ee&JejCeeleerue ÒeeCeer Je JevemHeleeR®eer JeeieCetkeÀ DeeefCe Òeieleer®ee DeY³eeme
kesÀuee peelees. l³eemeeþer JesieJesieUer leb$es J eeHejueer peeleele. DeeefCe Jee{, j®evee, Mejerjef¬eÀ³ee,
DevegkebefMekeÀlee ³ee meboYee&le ÒeeC³eeb®es Jele&ve leHeemeues peeles. ÒeeC³eebÒeceeCes®e ceeveJee®es Jele&ve DeeefCe l³ee®es
HeefjCeece ³eeb®ee yeesOe kesÀuee peelees.
munotes.in

Page 21

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
21 keÀ) peerJemebK³ee Heefjef mLeleerkeÀerefJe%eeve:
peerJemebK³ee ner HeefjefmLeleerkeÀerMeeñeeleerue cenlJee®eer MeeKee Deens. ³eele ÒeeC³eeb®³ee Òepeeleer l³eeb®eer
ieefleceevelee DeeefCe He³ee&JejCe ³eeb®ee HejmHejeJeuebyeerHeCee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. peerJeeb®³ee mebK³eelce keÀ
mecetneuee efkebÀJee ieìeuee peerJemebK³ee cnCeleele. peerJemebK³ee cnCepes SkeÀe®e peeleer®³ee peerJeeb®es
meecegoeef³ekeÀ DeefmlelJe nes³e. peerJemebK³ee ner peerJeeb®eer SkeÀe®e #es$eeleerue mebK³ee Demeles.

[) meceepe HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe:
meceepe HeefjefmLeleerkeÀerceO³es pewefJekeÀ meceepeeuee cenlJe Deens. SKeeÐee #es$eeleerue efJeefJeOe peerJemecetneuee
pewefJekeÀ meceepe cnCeleele. peerJemecetneb®³ee meecegoeef³ekeÀ DeefmlelJeeuee®e pewefJekeÀ meceepe Demes cnCeleele.
pewefJekeÀ meceepeele erue peerJemecetneb®ee SkeÀceskeÀebMeer Je He³ee&JejCeeMeer megmebJeeo efvecee&Ce Peeuesuee Demelees.
pewefJekeÀ meceepee®es He³ee&JejCeJ³eJemLesle mJeleb$e DeefmlelJe Demeles. ne SkeÀ mJee³eÊe IeìkeÀ cnCetve keÀe³e&
keÀjerle Demelees.

pewefJekeÀ meceepe ner SkeÀ peerJeMeeñeer³e mebkeÀuHevee Deens. leMeer®e leer YeewieesefuekeÀ IeìkeÀebveer DevegyebOeerle
Peeuesueer Deens. ³eele meefpeJeeb®³ee keÀe³e&He×leer®es Heefj#eCe kesÀues peeles.

F) J³eJemLee HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe:
HeefjefmLeleerkeÀerMeeñee®eer ner SkeÀ cenlJee®eer DeeblejefJeÐeeMeeñeer³e MeeKee Deens. ³eeceO³es peerJeMeeñe,
YeeweflekeÀMeeñe, Yetieesue Je ceeveJeer nmle#esHe ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. JevemHeleer DeeefCe ÒeeC³eemebyebOeer
ceeveJee®ee nmle#esHe JejJej Jee{le ®eeueuee Deens. l³eecegUs DeveskeÀ Òepeeleer veeceMesDeensle. ceeveJeekeÀ[tve l³ee®es mebJeOe&ve menpe Meke̳e Deens. l³eemeeþer ceeveJeeves l³eekeÀ[s peeCeerJeHetJe&keÀ
ue#e HegjJeues Heeefnpes.

He³ee&JejCeeleerue meJe& IeìkeÀebvee Tpex®eer i ejpe Demeles leer Tpee& meg³ee&Heemetve efceUles. Hejbleg meJe&
meefpeJeebvee meg³ee&Heemetve Tpee& efceUt MekeÀle veener. Òel³e#e Glmeefpe&le ©Heeleerue Tpex®es peerJe
jemee³eefvekeÀ MekeÌleerle ©Heeblej keÀjeJes ueeieles. ³ee®ee®e DeLe& YeeweflekeÀ Je jemee³eefvekeÀ Meeñee®ee DeY³eeme
cenlJee®ee Demelees.

F&) ¢M³e HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe :
HeefjefmLeleerkeÀer®eer ner SkeÀ GHeefJeÐeeMeeñeer³e MeeKee Deens. ³eele Yetieesuee®eener DeY³eeme kesÀuee peelees.
lemes®e ³ee Òeef¬eÀ³esJej JesieJesieȳee efþkeÀeCe eb®ee keÀmee HeefjCeece neslees ³ee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. Goe.
ìgb[^e ÒeosMe, pebieue Je JeeUJebìer³e ÒeosMe F. HejmHejebJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee ÒeeCeer Je JevemHeleeR®³ee
þjeefJekeÀ efþkeÀeCee®eer mebj®evee, Jele&CetkeÀ, keÀe³e&He×leer F. DeY³ eeme keÀªve l³eeb®es efJeMuespeeles.

G) Gl¬eÀebleer HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe :
Gl¬eÀebleer ner HeefjefmLeleerkeÀerMeeñeeleerue cenlJee®eer GHeMeeKee Deens. F.me. 1859 ceO³es ®eeue&me
[eefJe&veves ’GlkeÀebleerJeeo efme×eble“ ceeb[uee. ³eele Òe eCeer DeeefCe JevemHeleer®³ee Gl¬eÀebleer®ee lemes®e
Feflenemee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. ³ee®eyejesyej ³eele mepeerJeeb®eer efveefce&leer, He³ee&JejCeeMeer l³eeb®eer
mecejmelee, ÒeeCeer Je JevemHeleeR®ee HejmHejebMeer mebyebOe l³ee®ee ceeveJeer peerJev eeuee nesCeeje HeÀe³eoe
JeeleeJejCeeleerue yeoue Fl³eeoeR®ee efJeMues

Page 22

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
22 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : HeefjefmLeleerkeÀerMeeñee®eer J³eeHleer meebiee.






heefjmebmLesleerue efJeefJeOe IeìkeÀ -keÀe³e& :
peerJemecetn Je l³eeb®es He³ee&JejCe ³eeuee®e ’HeefjmebmLee“ cnCeleele. HeefjmebmLee cnCepes efJeefJeOe Jeieea³e
peerJeeb®³ee HejmHej Deeblejef¬eÀ³ee Je l³eeb®es He³ee&JejCe nes³e. [@efve³eue ef®ejeme®³ee celes ’pewefJekeÀ Òeeke=ÀeflekeÀ
Je jemee³e efvekeÀ IeìkeÀ ³eeleerue HejmHejeuebyelJe Je ieefleMeeruelee ³eeb®es leb$e cnCepes HeefjmebmLee nes³e.“
HeefjmebmLesleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®es oesve cegK³e ieì He[leele les Heg{erueÒeceeCes.

(De) pewefJekeÀ IeìkeÀ
(ye) DepewefJekeÀ IeìkeÀ

De) pewefJek eÀ IeìkeÀ:
³ee IeìkeÀele meJe& Je=#e, JevemHeleer, ÒeeefCecee$e DeeefCe peerJeeMce ³eemeejK³ee meJe& mepeerJeeb®ee meceeJesMe
kesÀuee peelees. ³ee IeìkeÀele ÒeecegK³eeves GlHeeokeÀ ûeenkeÀ efkebÀJee Ye#ekeÀ DeeefCe DeHeceepe&keÀ ³eeb®ee
DeY³eeme kesÀuee pe elees.

1) GlHeeokeÀ :
³ee IeìkeÀele JevemHeleer DeeefCe peerJeeCetb®ee meceeJesMe neslees. les keÀeye&ve³egkeÌle meb³egies efvecee&Ce keÀjleele.
l³eebvee GlHeeokeÀ cnCeleele JevemHeleer met³e& efkeÀjCeeHeemetve efceUCeeN³ee Tpex®³ee ceoleerves DekeÀeye&v e³egkeÌle
HeoeLee&®es keÀeye&ve³egkeÌle HeoeLee&ceO³es ©Heeblej keÀªve DeeHeues DeVe le³eej keÀjleele.

2) ûeenkeÀ efkebÀJee Ye#ekeÀ :
ceeCetme Je Flej ÒeeCeer cnCepes mepeerJe mepeerJeebveer le³eej kesÀuesu³ee DeVee®ee GlHeeokeÀ GHeYeesie Iesle
Demelees. GlHeeokeÀ ns HetCe&leë mepeerJeebJej DeJeuebyetve Demeleele. DeMee GlHeeokeÀ mepeerJeeb®es leerve
GHeÒekeÀej Deensle. MeekeÀenejer mepeerJe, ceebmeenejer mepeerJe ke le=leer³e ûeenkeÀ F.

3) DeHeceepe&keÀ :
JevemHeleer Je ÒeeCeer ³eeb®³ee ce=le DeJeMescnCeleele.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : pewefJekeÀ IeìkeÀ mHeä keÀje.




munotes.in

Page 23

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
23 ye) DepewefJekeÀ IeìkeÀ :
DepewefJekeÀ IeìkeÀ oesve Yeeieele efJeYeeieues peeleele. SkeÀ cnCepes Òeeke=À eflekeÀ IeìkeÀ p³eeceO³es leeHeceeve,
met³e&ÒekeÀeMe, Hepe&v³e, Deeê&lee, ce=oeÒekeÀej, YetHeÉÿj®evee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. lej ogmejs IeìkeÀ
jemee³eefvekeÀ Deensle. p³eeceO³es Dee@keÌmeerpeve, vee³eì^espeve, ne³e[^espeve, keÀeye&ve -[e³e-Dee@keÌmeeF& [,
ce@ivesefMeDece, HeÀe@mHeÀjme F. ³eeefMeJee³e DepewefJekeÀ IeìkeÀeleerue cegK³e IeìkeÀ Heg{erue ÒeceeCes Deensle.

1) nJeeceeve :
DepewefJekeÀ IeìkeÀele nJeeceeve ne SkeÀ ÒecegKe IeìkeÀ Deens. l³eeefMeJee³e leeHeceeve DeeefCe Hepe&v³e cenlJee®es
IeìkeÀ Deensle. ³eele Òe®eb[ efJeefJeOelee Demeu³eeves peieele meJe&$e meejKes leeHeceeve vemeles. Hepe&v³ee®eer
JeeefSkeÀ$e HeefjCeecener efYeVe efYeVe Òe osMeele efYeVe efYeVe Demelees. ³ee efYeVelescegUs efvejefvejeUer peerJemebnleer
Jee{uesueer efomeles. HeeCeer ³ee IeìkeÀebcegUs pebieues, ieJeleeUÒeosMe, JeeUJebìs DeMeer JesieJesieUer peerJemebnleer
efvecee&Ce Peeueer Deens.

2) ce=oe :
p³ee IeìkeÀecegUs JevemHeleeR®es Hees’ce=oe“ cnCeleele. ³eele Ke[keÀ, Keefvepes, pewefJekeÀ meb³egies, nJee, HeeCeer ³eeb®es efceÞeCe Demeles.
JevemHeleeRvee HeesDemeleele.

3) Òeeke=ÀeflekeÀ De[LeUs :
HeefjmebmLes®³ee mebj®evesle Òeeke=ÀeflekeÀ De[LeUs efvecee&Ce nesle Demelees. ³ee De[LeȳeebcegUs SkeÀe
HeefjmebmLesletve ogmeN³ee HeefjmebmLesle meefpe Jeeb®ee Òemeej nesT MekeÀle veener.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : DepewefJekeÀ IeìkeÀ mHeä keÀje.






2.2.3 HeefjmebmLes®es ÒekeÀej :
efvemeiee&ceO³es HeefjmebmLes®es efJeefJeOe ÒekeÀej Dee{Utve ³esleele. l³eeleerue keÀener cegK³e ÒekeÀej Lees[ke ̳eele
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) pebieue HeefjmebmLee :
HeefjmebmLes®ee ne SkeÀ cenlJee®ee ÒekeÀej mecepeeuee peelees. pebieueeleerue ce=oe, Je=#e, HeeCeer ³eeb®ee pebieue
HeefjmebmLesle meceeJesMe neslees. ner HeefjmebmLee pebieuee®³ee efJ eefJeOe ÒekeÀejevegmeej yeouele peeles.

munotes.in

Page 24

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
24 2) ieJeleeU HeefjmebmLee :
HeefjmebmLes®ee ne SkeÀ cenlJee®ee ÒekeÀej mecepeuee peelees. ³eele Je=#eeb®eer mebK³ee keÀceer lej ieJelee®eer Gb®eer
Je #es$e DeefOekeÀ Demeles. ³ee HeefjmebmLesle js[e, MesUer, efpejeH eÀ, njerCe, keÀebieeª ³eemeejKes le=CeYe#ekeÀ
ÒeeCeer Dee{Uleele. ner HeefjmebmLee 10ìkeÌkesÀ les 20 ìkeÌkesÀ GÊej Je oef#eCe De#eJe´lee ojc³eeve
Dee{Ules.

3) JeeUJebìer HeefjmebmLee :
JeeUJebìer HeefjmebmLee ner Del³eble ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerMeer m eecevee keÀjerle efvemeiee&le GYeer Demeles.
leeHeceeve Je Hepe&v³e ³eeyeeyeleerle ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerle vemeueer, lejer ³ee efþkeÀeCeer efJeefJeOe ÒekeÀej®es
ÒeeCeerner Dee{Uleele. Goe. Iees[e, iee{Je, Gbì, mej[s, Heeueer, IegMeer, meeHe, efJeb®et Fl³eeoer.

4) peefue³e HeefjmebmLee :
peefue³e HeefjmebmLee He=LJeerJej meJee&le ceesþîee Je yentmebK³esves Deensle. keÀejCe He=LJeerJejerue 71 ìkeÌkesÀ Yeeie
ne HeeC³eeves J³eeHeuesuee Deens. ³eele Dees{s, veeu³ee, Kee[îee, leUs, mecegê F. meceeJesMe Dem elees.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : HeefjmebmLes®es cegK³e ÒekeÀej mHeä keÀje.








2.3 He³ee&JejCeelcekeÀ veerefleceÊee

veerefleceÊee cnCepes ³eesi³e DeeefCe De³eesi³e ³eeb®³ee efJeveerefleceÊee ne He³ee&JejCe lelJe%eevee®ee SkeÀ Yeeie Deens. ³eele ceeveJe DeeefCe he³ee&JejCeeefJemebyebOeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀuee peelees. Yetieesue, keÀe³eoe, meceepeMeeñe, DeLe&Meeñe, Oece&Meeñe,
HeefjefmLeleerkeÀer DeMee efJeefJ eOe efJeÐeeMeeKeeb®ee ÒeYeeJe He³ee&JejCe veerefleceÊesJej Demelees. He=LJeerJej
ceeveJeeÒeceeCes®e Flej meefpeJeebveener peieC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. l³eebveener ceeveJeeÒeceeCes mJeleb$elee nJeer
Deens. pej ceeveJeeves l³eeb®eer efHeUJeCetkeÀ LeebyeJeu eer lej®e He³ee&JejCee®ee meceleesue jeKeuee peeF&ue.
cnCetve®e He³ee&JejCe efJeHeej Hee[ueer lej ceeveJe Je He³ee&JejCe ³eeb®³eele ³eesi³e meceleesue jeKeuee peeF&ue.

Yeejleele mecelee, meceevelee, menveefMeuelee, osMeYekeÌleer, oeveMetjlee ner cenlJee®eer veweflekeÀ cetu³es Deensle.
l³eeb®eer peHeCetkeÀ Peeueer Heeefnpes. Yeejleer³e meceepeeleerue ª{er - HejbHeje, meve -GlmeJe ³ee meJee¥®ee
He³ee&JejCeeMeer I eefveä mebyebOe Deens. Òee®eerve keÀeUeHeemetve Yeejleele JesieJesieȳee ÒekeÀejs efvemeie& Hetpee
kesÀueer peeles. peeleerOecee&Jej DeeOeejuesu³ee meJe& meceepe IeìkeÀebceO³es efvemeie&Hetpesuee cenlJe Deens. ³ee meJe& munotes.in

Page 25

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
25 HejbHejeb®es Heeueve kesÀu³eeves mec eepe SkeÀles®³ee met$eele yeebOeuee peelees. meceepee®es ceeveefmekeÀ yeU Jee{les.
l³eecegUs ceeveefmekeÀ Deejesi³e ®eebieues jentve meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ efJekeÀeme menpe megueYeHeCes kesÀuee peelees.

ceeveJeeves meeOevemebHeÊeer®eer [esUmeHeCes iegC eJeÊee efìkeÀJetve þsJeueer Heeefnpes. peceerve, HeeCeer, JevemHeleer,
Keefvepes Fl³eeoeR®ee JeeHej peHetve kesÀuee Heenerpes. meeOevemebHeÊeer®es mebj#eCe kesÀues Heeefnpes. l³eeb®ee veeMe
nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes. ceeveJee®³ee De%eeveecegUs efvemeie&mebHeÊeer®ee DeHeJ³e³e neslees
Deens. ceeveJeeves ceeveJepeeleeruee nJee, HeeCeer, He³ee&JejCe GHeueyOe keÀ©ve efoues. leesHe³e¥le He³ee&JejCeer³e
efveefleceÊes®eer keÀuHevee peeCeJeueer veener. HeCe efvemeiee&le ceeveJeeves kesÀues u³ee DeeflejskeÀer nmle#esHeebcegUs
He³ee&JejCe ns peerJeveeuee, Deejesi³eeuee OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjerle Deens.

2.3.1 He³ee&JejCe veerefleMeeñeeyeÎue ceeveJeer ¢ef<ìkeÀesve :
He³ee&JejCe veerefleMeeñee®eer ÒecegKe leerve Debies Deensle. efvemeie&efJeJe J³eeJemeeef³ekeÀ veerefleMeeñe F. Deieoer DeefuekeÀ[s veerefleMeeñee®eer SkeÀ GHeMeeKee cnCetve efvemeie&efJeveerefleMeeñee®ee efJekeÀeme Peeuee Deens. l³eele ceeveJe DeeefCe efvemeie& ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
ceeveJee®³ee meYeesJeleeueer Demeuesues meJe& IeìkeÀ ns HejmHejebJej DeJeuebyetve Demeleele. menkeÀe³ee&letve
menpeerJeve ns cenlJee®es lelJe efvemeiee&leerue efJeefJeOe IeìveebceO³es efometve ³esles. efvemeiee&Jej ceeveJee®ee Ske À
ÒekeÀej®ee nkeÌkeÀ®e Deens. l³eecegUs efvemeiee&leerue mepeerJe -efvepeeaJe Jemletb®ee GHeYeesie IesC³ee®es mJeeleb$³e
ceeveJeeuee Deens. ceeveJee®³ee GHeYeesieemeeþer®e efvemeiee&®eer efveefce&leer Peeueer Deens. l³ee®e ¢äerkeÀesveeletve
He³ee&JejCeer³e veerefleMeeñee®eer iejpe efvecee&Ce Peeueer. ³ee DeeOeejs Yeejleer³e Je Hee½eel³e veerefleMeeñeer³e
¢efäkeÀesve le³eej Peeues.

De) Yeejleer³e veerefleMeeñe :
He³ee&JejCeeleerue efvemeie& DeeefCe ceeveJee®es mebyebOee®ee efJe®eej keÀjerle Demeleevee Yeejleer³eebveer efMekeÀej keÀjCes
yebo kesÀues Heeefnpes. keÀejCe l³eecegUs Jev³eHeMetb®eer mebK³ee Ieìle Deens.

ceeveJeeves peefceveer®³ee JeeHejekeÀ[s ue#e efoues Heeefnpes. peceerveer®eer ³eesi³e ceMeeiele keÀjCes, meHeeìerkeÀjCe
keÀjCes, HeeJemee®es HeeCee r De[Jetve efpejJeCes, yeebOe IeeueCes, leueeJe, Kee[er, leUs yeebOeCes Demes kesÀues, lej
peefceveer®eer ³eesi³e ÒekeÀejs efveiee nesTve peefceveer®es mebj#eCe nesF&ue. peceerefveÒeceeCes®e Pee[eb®esner mebj#eCe
ceeveJeeves kesÀues Heeefnpes. Je=#eejesHev e keÀªve l³ee®es mebj#eCe kesÀues Heeefnpes. ³eeefMeJee³e He³ee&JejCeMeeñee®ee
yeejkeÀeF&ves DeY³eeme keÀjCes eflelekesÀ®e cenlJee®es Deens. MeeUsHeemetve G®®e efMe#eCeeHe³e¥le He³ee&JejCe
efJeefve³eespeve keÀjCes F. ³ee®eyejesyej vewmeefie&keÀ mebHeÊeer®es peleve keÀjC³eemeeþer ceeveJeer Òe³elveeb®eer iejpe
Deens.

peceerve, Je=#e, HeeCeer ³ee®eyejesyej He#eer Je ÒeeCeer mebJeOe&vener eflelekesÀ®e cenlJee®es Deens. ceeveJeeuee DeveskeÀ
He#eer Je ÒeeCeer GHe³eesieer He[leele. mebosMeJenve, DeesPesJeenkeÀ Je ÒeJeemeemeeþer ceeveJeeuee ÒeeC³ee®eer iejpe
Demeles. Iees[e, Gbì, Kes®ej, iee³e, yewue, MesUer, ceW{er ³ee ÒeeC³eeb®ee ceeveJeeves Òe®eb[ JeeHej keÀ©ve
Iesleuee Deens. He³ee&JejCe J³eJemLeeHeveele ceeveJe ner efveCee&³ekeÀ MekeÌleer Deens. cnCetve®e l³eeves mJeeleb$³ee®ee
iewj JeeHej keÀª ve³es. cnCepes®e efveCe&³ekeÀlee& ne efJeJeskeÀer Je efve:mJeeLeea Demeuee Heeefnpes.

He³ee&JejCe DeeefCe cee veJe veerefleceÊee ³eeb®ee DeefleMe³e peJeU®ee mebyebOe Deens. HeCe ceeveJeeves keÀener ieesäer
mJeeLee&ves kesÀu³ee. l³eeves efvemeiee&®³ee GHeYeesieeletve, ueesYeerHeCeeletve efJeefJeOe mecem³ee efvecee&Ce kesÀu³ee. munotes.in

Page 26

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
26 Goe. Gvneȳeele Hetj ³esCes, HeeJemee® eer Deefve³eefcelelee, YetkebÀHe, lmetveeceer, JeeoUs Fl³eeoerbcetUs
Demeceleesue efvecee&Ce Peeuee Deens. ne DeelceveeMe ìeUe³e®ee Demesue lej ceeveJeeves vewmeefie&keÀ JewYeJee®ee
Jeejmee peHeuee Heeefnpes. l³ee®es mebJeOe&ve keÀ©ve YeeJeer efHe{îeebmeeþ er peHetve þsJeC³eemeeþer lees efceUeuee
Deens. ³ee o=ef<ìkeÀesvee®ee JeeHej kesÀu³ee®es efomeles. l³eemeeþer ieewlece yeg×e®es lelJe%eeve cenlJeHetCe& Deens.
ieebOeerpeerveermeg×e efJekeÀemee®ee ne®e efvekeÀme mJeerkeÀejuee. ieebOeerpeeR®³ee celes efvemei e& meJee¥®³ee iejpee HetCe&
keÀª µekeÀlees, Hejbleg lees meJee¥®ee ueesYe, mJeeLe& HetCe& keÀª µekeÀle veener. efJeveesyee cnCeleele, `efvemeiee&le
He´l³eskeÀ iees<ì efle®³ee DeeJeµ³ekeÀles®³ee meceHe´ceeCeele GHeueyOe Deens. l³eecegUs DeeHeu³ee ueesYeeJej
efve³eb$eCe þsJeu³eeme efvemeie& -ceeveJe mebyebOe leeCeues peeCeej veenerle. ³ee efJeefJeOe celeebceOetve efvemeie& -ceeveJe
mebyebOeeefJe
ceeveJee®³ee Dele=Hle Je ueesYeer mJeYeeJ eecegUs He³ee&JejCe efJeDeensle. l³ee mees[JeC³eemeeþer ceeveJeeves DeeHeu³ee ueesYeer mJeYeeJeeJej efve³eb$eCe þsJeues Heeefnpes. vesceke̳ee
³ee®e ieesäeRJej Òee®eerve Yeejleele yeew× Je pewve Oeeefce &³eebveer Deefnbmee, mel³e, Demles³e Je DeHeefjûen ³ee hee®e
leÊkeeb®es meceLe&ve kesÀues Deens. Deefnbmee cnCepes ogmeN³eeuee ogKeeHele keÀjC³ee®³ee ke=Àleer®ee DeYeeJe nes³e.
®eesjer ve keÀjCes ³eemeeþer ueesYeerJe=Êeeruee efJejesOe cnCepes Deemles³e nes ³e. DeHeefjûen cnCepes iejpesHes#ee
DeefOekeÀ ieesäerb®ee meb®e³e ve keÀjCes. ³ee leervener ieesäer mJeerkeÀeju³eeme He³ee&JejCee®ee Nneme nesCeej veener.
efvemeie& ceeveJe mebyebOee®ee efJe®eej keÀjleevee efJeefJeOe Yeejleer³e oMe&keÀebveer ceeb[uesueer c eles HeÀkeÌle
DeeoMe&Jeeoer®e veenerle lej J³eJenejelemeg×e ceeie&oMe&keÀ þjCeejer Deensle.

Yeejleer³e mebmke=ÀleerceO³es $eÝCee®eer mebkeÀuHevee Jewefµe<ìîeHetCe& ceeveueer Deens. ³ee mebkeÀuHevesvegmeej He´l³eskeÀ
ceeCemeeves Flej ceeCemeebefJeDeeHeCe Flejeb®es DeeHeu³eeJej Demeuesues $eÝCe ³eLeeµeÊeÀer HesÀ[Ces ns He´l³eskeÀe®es keÀle&J³e ceeveues Deens.
DeeHeCe Flejeb®es keÀener osCes ueeielees. ns peeCetve ceeveJeeuee mebkegÀef®ele mJeeLee&Heemetve cegÊeÀ keÀjerle Demeles.
efvemeiee&®es DeeHeu³eeJej Deveble GHekeÀej Deensle ³ee YeeJevesves DeeHeues keÀener keÀle&J³e Deensle Demes ceeveues
lej®e DeeHeCe He³ee&JejCee®es mebj#eCe keÀª µekeÀlees.

ye) Hee½eel³e He³ ee&JejCeer³e veerefleceÊee :
³ee ¢ef<ìkeÀesveevegmeej meJe& mepeerJe Je efvepeeaJe IeìkeÀebceO³es ceeveJee®es mLeeve Del³eble cenÊJeHetCe& DeeefCe
ceO³eJeleer& mJeªHee®es Deens. ceeveJee®³ee ³ee Jewefµe<ìîeHetCe& mLeeveecegUs l³eeb®ee efvemeiee&Jej SkeÀ He ´keÀej®ee
nkeÌkeÀner Deens. ³ee nkeÌkeÀecegUs®e efvemeiee&®ee cnCepes®e efvemeiee&leerue mepeerJe - efvepeeaJe Jemletb®es GHeYeesie
IesC³ee®es HetCe& mJeeleb$³e l³eeuee Deens. efvemeie&efJe`mJe' efnleemeeþer keÀªve IesC³eeme keÀenerner iewj veener. Heeµ®eel³e osµeele pes efJe%eeve Je leb$e%eeve
efJekeÀefmele Peeues l³eeuee SkeÀ ³ee HejbHejeiele Je Heeµ®eel³e celeeb®es DeefOe<þeve Deens, Demes efometve ³esles.

Heeµ®eel³e ¢ef<ìkeÀesveeletv e efvemeie& ne F&µJejefveefce&le Demeuee lejer efvemeiee&®³ee mJeªHeele eEkeÀJee j®evesle
yeoue keÀjC³eele keÀesCel³eener HeeefJe$³ee®ee Yebie nesle veener, Gueì efvemeiee&ceO³es HeefjJele&ve kesÀu³eeves®e
ceeveJeeuee efvemeiee&®ee GHeYeesie IesCes µeke̳e Demeles. ³ee meboYee&le Heeefµ®eceel³e efJe®eejJebleebveer J³eÊeÀ
kesÀuesu³ee efJeefJeOe celeeb®ee meefJemlej Dee{eJee IesCes Gef®ele þjsue. oskeÀele& ³ee Heeµ®eel³e efJe®eejJebleeves
peeCeerJe³egÊeÀ cnCetve kesÀJeU ceeveJeeuee®e cenÊJee®es mLeeve efoues Deens. oskeÀele&ves cnìues Deens keÀer,
’kesÀJeU ceeveJe ne®e peeCeerJe³egkeÌle Deens“ DeeefCe Flej meJe& IeìkeÀ ns peeCeerJeefJejnerle Deensle. lej
DeeOegefvekeÀ efJe®eeje®ee pevekeÀ Demeuesu³ee yeskeÀve ³ee efJeÜevee®eer efvemeie&efJe munotes.in

Page 27

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
27 iee@efueueerDees cnCelees ö’efvemeiee&ceO³es Ie[CeeN³ee Ieìveeb®ee keÀe³e&keÀejCeYeeJe MeesOetve keÀe{tve
efvemeie&efve³eceeb®es %eeve ÒeeHle keÀªve l³ee®³ee meene³³eeves leb$e%eeve efJekeÀefmele keÀªve efvemeiee&le yeoue
Ie[efJeuee cnCepes efvemeiee&®ee GHeYeesie DeefOekeÀ Ieslee ³esF&ue. oskeÀele&, yeskeÀve, keÀesHejefvekeÀme, [eJeeave,
ie@efueueerDees, v³etìve Fl³eeoer efJe®eejJeblee®³ee YetefcekesÀcegUs efJekeÀefmele leb$e%eevee®³ee meene³³eeves efvemeiee&le
yeoue keÀªve efvemeie e&®ee DeefOekeÀeefOekeÀ GHe³eesie DeeHeCe IesJet µekeÀlees, Deµeer SkeÀ ceeveefmekeÀlee le³eej
Peeueer. ³ee meJe& leÊJe%eeveer Jew%eeefvekeÀeb®es efvemeie&efJeefometve ³esles.

efJe%eeve Je leb$e%ee veeves Jele&ceevekeÀeUele ceeveJee®eer ceeveefmekeÀlee HetCe&HeCes yeouetve ìekeÀueer Deens. ceeveJeer
peerJeve µewueerceO³es Decegueeie´ mJeªHee®es yeoue Peeuesues Deensle. DeewÐeesefiekeÀ ke´Àebleer, DemeeO³e jesie Je
l³eeJejerue GHe®eej He×leer, He´keÀe j ceeO³eceebceOeerue ke´ÀebleerkeÀejkeÀ yeoue, meJe& He´keÀej®³ee peerJeveeJeµ³ekeÀ
Jemlegb®es GlHeeove Fl³eeoer iees<ìer cnCepes efJekeÀefmele leb$e%eevee®eer ceOetj HeÀUs Deensle. ceeveJee®³ee ueesYeer
Je YeesieJeeoer He´Je=ÊeercegUs He³ee&JejCee®ee mece leesue {emeUuee Deens. eEkeÀyengvee ceeveJeer DeefmlelJeeefJeHe´µve efvecee&Ce Peeues Deensle.

³eeJeªve DeeHeCeeme efometve ³esles keÀer, meO³ee peieeuee He³ee&JejCeer³e veerefleµeeðee®³ee DeY³eemee®eer
DeeJeµ³ekeÀlee Deens. He³ee&JejCeµeeðe efµ ekeÀefJeC³ee®eer, ceeveJee®³ee ceveele eEyeyeJeC³ee®eer iejpe Demetve, leer
iejpe YeesieJeeoeletve veJns; lej veweflekeÀles®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve nesCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : Yeejleer³e Je Hee½eel³e veerefleMeeñeer³e He³e e&JejCeer³e ¢efäkeÀesve mHeä keÀje.






2.3.2 He³ee&JejCe DeeefCe ceeveJee®eer veweflekeÀ YetefcekeÀe :
He³ee&JejCe mebj#eCeeLe& ceeveJee®eer YetefcekeÀe Del³eble cenlJee®eer Deens. kesÀJeU Hewmee DeeefCe newmes®³ee Heesìer
ceeCetme Jev³e peerJeeb®eer e fMekeÀej keÀjerle Deens. l³eecegUs DeveskeÀ peeleer veä Peeu³ee Deensle. ner yeeye
ceeveJeeuee LeebyeJelee ³esles. l³ee efJe1) peerJeeµce FbOevee®³ee DeefOekeÀ JeeHejecegUs JeeleeJejCeeleerue keÀeye&ve ®es He´ceeCe Jee{ues Deensle. ³ee®es
cegK³e keÀejCe cnCepes `ie´erve neTme'®eer keÀcelejlee efvecee&Ce Peeu³eecegUs ³ee Jee³et®eer Jee{ Peeueer
Deens. ³eeuee ceveg<³e®e Jee®eJet µekeÀlees. peerJeeµce FbOevee®ee JeeHej keÀceer keÀªve He³ee&³eer FbOevee®³ee
JeeHejele l³eeves Jee{ keÀjeJeer.
2) ceveg<³eeves Jev³e peerJeeb®eer nl³ee DeeHeu³ee µeewkeÀmeeþer Je Hewµee®³ee mJeeLee&cegUs keÀjle Deens.
l³eecegUs DeveskeÀ peeleer Jev³e He´eC³eeb®³ee ve<ì Peeu³ee Deensle Je nesle Deensle. ns ogjesKeC³eemeeþe r mJe³ebHe´sjCee ner jesKet µekeÀles.
3) ceveg<³eeves DeeHeu³ee owvebefove peerJeveele ueekeÀ[e®ee eEkeÀJee ueekeÀ[er Jemlebt®ee keÀceerle keÀceer JeeHej
keÀªve Huee@mìerkeÀ eEkeÀJee lelmece He´keÀej®³ee Jemletb®ee JeeHej keÀjeJee. ³eecegUs Jeve #es$ee®ee r j#ee munotes.in

Page 28

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
28 nesF&ue, mebj#eCe nesF&ue. HeeCeer®eke´À, nJee®eke´À ³eeb®³eeceO³es keÀenerner efyeIee[ ve neslee.
He³ee&JejCee®es meblegueve efìketÀve jenerue.
4) ns DeeJeµ³ekeÀ veener keÀer, He´l³eskeÀ efJekeÀemee®³ee Heeþerceeies eEkeÀJee efkekeÀemeeveblej efJeveeµe ne
Demeuee®e Heeefnpes. Deµee efJekeÀemeeb®ee efJekeÀeme keÀjleevee Demes leb$e%eevee®ee GHe³eesie keÀjeJee
keÀer, l³eeletve efJeveeµe eEkeÀJee He³ee&JejCee®ee Nneme nesCeej veener. Deµee HeefjefmLeleerle GlHeeove
#ecelee keÀceer Peeueer lejer ®eeues ue.
5) ueeskeÀmebK³ee Jee{ercegUs DeVe DeeefCe efveJeeN³ee®³ee iejpeebmeeþer osµeeleerue peer pebieues Deensle,
l³eeb®eer ceesþîee He´ceeCeele lees[ nesle Deens. l³eecegUs He³ee&JejCee®ee Nneme neslees³e. lemes®e Jev³e
peeleeR®eer mebK³ee keÀceer, HeeCeer Je nJee ceO³es HeefjJele&ve, HeeJemee®es He´ceeCe keÀceer DeeefCe
JeeUJebìerkeÀjCeele Je=×er/Jee{ ns JeeF&ì HeefjCeece Deensle. ceeCemeeves ueeskeÀmebK³ee Jee{
jesKeC³eemeeþer ceole keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
6) Hesì^esueJej ®eeueCeeN³ee JeenveebceOetve p ees Oetj yeensj He[lees, l³eeceO³es meuHeÀj [e³eDee@keÌmeeF&[
DeeefCe vee³eì^espeve [e³eDee@keÌmeeF&[ Jee³et nJesceO³es mees[uee peelees, l³ee®³ee Deeo&lesletve
meuHe̳etefjkeÀ De@efme[ DeeefCe vee³eefì^keÀ De@efme[ efvecee&Ce nesles. l³eecegUs Deecue³egÊe À eEkeÀJee efJeHeeTme He[lees. DeeefCe ceeveJeer peerJeve, JevemHeleer, Jeemlet Je YeJ³e cetl³ee& l³eebvee neveer Heesn®eles.
³eemee"er Jeenveeb®ee GHe³eesie keÀceer keÀjC³ee®eer Del³eble DeeJeµ³ekeÀlee Deens. l³eemeeþer ceeveJeeves
DeeHeu³ee cevee® es HeefjJele&ve keÀjCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens.
7) ie´eceerCe Yeeieele yebo Keesueerle ®egueerkej eEkeÀJee ueekeÀ[er FbOevee®³ee µesie[erJej DeVe le³eej
keÀjleevee l³eeletve pees Oetj efveIelees, l³eecegUs DeveskeÀ jesieebvee ceveg< ³e yeUer He [le Deen s. l³eebveer
pej Oetj efJejnerle ®etueeR®ee JeeHej kesÀuee Heeefnpes eEkeÀJee mJe³ebHeekeÀ Iejele efKe[ke̳ee DeeefCe
KesUleer nJee Je He´keÀeµe J³eJemLee DemeCes iejpes®es Deens.
8) He´Àerpe, S.meer. ³ee meejK³ee GHekeÀjCeeb®³ee JeeHejecegUs nJesceO³es keÌueesjesHeÌueesjeskeÀeye&ve efcemeUtve
DeesPeesve Jee³et JeeleeJejCeeletve keÀceer nesle Deens. veJeerve leb$e%eeveeJej DeeOeejerle ner GHekeÀjCes
JeeHejCes ®eebieues Demeu³eecegUs JeeleeJejCee®eer ner mecem³ee keÀener He´ceeCeele keÀceer nesTve lJe®es®³e e
ke@Àvmej®es Ye³e jenCeej veener.
9) DeCegyee@cye mHeÀesìecegUs Je DeCeg®ee®eC³eebcegUs jsef[DeesDekeÌìerJe nJesle efcemeUtve JeeleeJejCe otefPeeues Deens. peiee®³ee mebj#eCeemeeþer ³ee ®ee®eC³ee jesKeCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
10) OJeveer He´otveenerlej yeefnjsHeCeemeejKes ke ceeveefmekeÀ Deepeej nesC³ee®ee mebYeJe Demelees.
11) nJee, HeeCeer, DeVe DeeefCe efveJeemee®eer µeg×lee ner®e ceeveJeer peerJeveeu ee DeeJeµ³ekeÀ Deens. ceveg<³eeves
³eebvee keÀesCel³eener He´keÀejs He´otSkeÀe He´otef12) µenjerkeÀjCeece gUs DeveskeÀ mecem³eebvee pevce efouee Deens. l³eeceO³es efveJeeme mecem³ee, DeVe DeeefCe
HeeCeer ³eeb®eer keÀcelejlee, efJemkeÀUerle peerJeve, Jee{les He´ot³ee mecem³eebcegUs mejkeÀejer J³eJemLee ner efJemke ÀUerle Peeueer Deens. ³ee He´Je=ÊeerJej yebOeves
IeeueC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀlee Deens. ³ee mecem³esJej ceele keÀjC³eemeeþer ie´eceerCe Yeeieele eEkeÀJee
ieeJeebceO³es peerJeveeJeµ³ekeÀ iees<ìeR®eer GHeueyOelee keÀjeJeer ueeieles.
munotes.in

Page 29

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
29 13) vewmeefie&keÀ meeOev e mebHeÊeer ce³ee&efole Deens. ceveg<³eeves l³ee®ee GHe³eesie efJe®eejHetJe&keÀ kesÀuee Heeefnpes.
³ee vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®es mebj#eCe keÀjCes cnCepes ³eeb®ee keÀceerle keÀceer JeeHej keÀjCes.
14) ueeskeÀmebK³ee efvejbleve Jee{ercegUs DeeefCe He´l³eskeÀ J³eÊeÀer®ee Gpex®³ee DeefOekeÀ JeeHejemeeþer ceeieCeer
Jee{le Deens. keÀesUmee, Hesì^esue ³ee®es vewmeefie&keÀ meeþs ve<ì nesle ®eeueues Deensle. l³eemeeþer
He³ee&³eer meeOeveeb®ee JeeHej keÀjCes Goe. meewj -TpexJej ®eeueCeeN³ee Jemlet, Jeenves J eeHejCes,
peueTpee&, DeCegTpee&, Jee³et Tpee& Je Lece&ue Gpee& ³eebÜejs Tpee& GlHeeove keÀªve l³eele Jee{
keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. Tpex®ee ogªHe³eesie ve keÀjCes ns cenÊJee®es Deens.
15) Yeejleele HeeC³ee®eer keÀcelejlee Deens DeeefCe ³ee keÀejCeebcegU s®e osµeeleerue DeveskeÀ Yeeieele HeeCeer
mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens. l³ee®e yejesyej peceerveerleerue HeeC³ee®ee meeþe JeeHejele
DeeCeu³eecegUs HeeC³ee®eer YetieYe& HeeleUer KeeueeJeueer Deens. ³ee HeefjefmLeleerletve Jee®eC³eemeeþer
YetieYee&leeru e HeeC³ee®³ee DeefleJeeHejeJej yeboer DeeCeueer Heeefnpes.
16) DeVe HeoeLee¥®³ee GlHeeoveemeeþer ceeleer®es mebj#eCe keÀjCes Deleer cenÊJee®es Deens. Hejbleg Je=#eeb®³ee
lees[ercegUs eEkeÀJee ceeCemeeb®³eeÜejs kesÀu³ee iesuesu³ee iewjke=Àl³eecegUs peefcev eer®eer OetHe nesle jeefnueer
Deens; ³eeuee lJejerle DeeUe IeeueC³eemeeþer eEkeÀJee jesKeC³eemeeþer ceveg<³eeves Je=#eejesHeCe kesÀues
Heeefnpes, lemes®e peueefmeb®evee®es JesieJesieȳee He´keÀejeb®ee GHe³eesie kesÀuee Heeefnpes.
17) ceeCemeele efJe®eej k eÀjCes, efJe®eejCes DeeefCe keÀe³e& keÀjC³ee®eer ³eesi³elee Je #ecelee Deens ³ee®ee
GHe³eesie He³ee&JejCe mebj#eCeemeeþer keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Deens.
18) Flej osµeebceO³es He³ee&JejCeele megOeejCee nesle Deens. leer megOeejCee keÀµeeHe´keÀejs kesÀueer Deen s.
l³ee®eer ceeefnleer IesTve leer Debceueele DeeCeueer Heeefnpes.
19) efJeµJe HeeleUerJejerue eEkeÀJee ³eemeejK³ee HeeleUerJejerue mebcesueveele Yeeie IesTve He³ee&JejCee®³ee
j#eCee®eer veJeerve efoµee efceUt µekeÀles, l³ee®ee GHe³eesie je<ì^efnleemeeþer keÀjlee ³esF&ue.
20) meJee¥vee He³ee&JejCee®³ee keÀe³ee&®es cenÊJe DeeefCe DeeJeµ³ekeÀlee ue#eele IesC³eemeeþer He³ee&JejCeer³e
efµe#ee ner®e ³ee mecem³esuee KeN³ee DeLee&ves He´³eesieele eEkeÀJee He´l³e#eele Debceueele DeeCeCes
DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³ee®ee J³eeHekeÀ efJe®eej keÀªve, keÀe³e&ke´Àce le³eej keÀªve DeJeuebye keÀjCes Deepe
cenÊJeHetCe& þjues Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee.
He´µve ë He³ee&JejCeemeeþer ceeveJee®eer veweflekeÀ YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.







2.4 ceeveJee®ee peerJevekeWÀêerle ¢ efäkeÀesve (BIOCENTRISM)

DeceeveJeer peerJevee®³ee cetu³eeb®ee efJe®eej peerJevekeWÀêerle ¢efäkeÀesveele kesÀuee peelees. peerJevekeWÀêerle ÒeeCeer ne
keWÀêefyebot ceeveuee Deens. ³eele ceeveJeeuee keÀenerner mLeeve veener. cnCepes kesÀJeU ÒeeCeerefYecegK e DeMeer ner munotes.in

Page 30

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
30 mebkeÀuHevee Deens. peerJevekeWÀêer³e ¢efäkeÀesve ceeveveejs efJeÜeve ns ÒeeC³eeb®es mebj#eCe keÀjCeejs Deensle. les
ÒeeC³eebvee Fpee Heesnes®eefJeC³ee®³ee efJejesOeele Deensle.

peerJevekeWÀêerle ¢efäkeÀesvee®eer mebkeÀuHevee ner ÒeLece Hee@ ue ìsuej ³eebveer 1986 ceO³es ceeb[ueer. ner
mebkeÀuHevee meJe& mepeerJeebvee ueeiet He[les. ÒeeCeer keÀu³eeCe veerefleceÊee ns SkeÀ J³eemeHeerþ peerJeve keWÀêerle
¢efäkeÀesveJeeu³eebvee efceUeuesues Deens. Hee@ue ìsuej cnCeleele, ’meJe& mepeerJe ne DeeHeu ee yengcegu³e Jeejmee
Deens DeeefCe Jeejmee®ee DeeHeCe yentceeve keÀjlees. l³ee®eÒeceeCes Jeejmeecetu³es DeeHeCe peHeueer Heeefnpesle“
Demes cnCele ìsuej ³eebveer ’efvemeiee&®ee Deeoj keÀje“ ner SkeÀ veJeerve mebkeÀuHevee ceeb[ueer.

’efvemeiee&®ee mevceev e keÀje“ Demee veJeerve veweflekeÀ ¢ef<ìkeÀesve mJeerkeÀeªve DeeHeCe peerJevekeWÀêerle
mebkeÀuHevesme v³ee³e osT MekeÀlees Demes ìsuej cnCeleele, ³ee veJeerve ¢äerkeÀesveele kesÀJeU ceeveJe®e veJns;
lej efJeéeeleerue meJe& mepeerJeeb®es mebJeOe&ve keÀªve e fvemeiee&®ee Deeoj keÀjCes iejpes®es Deens. ìsuej ³eebveer
Keeueerue yeeyeer mHeä kesÀu³ee Deensle.

1) efJeéeeleerue meJe& mepeerJe ns l³eeb®³ee ¢äerves J³eJeefmLele Demeleele. peerJeMeeñeer³e mJeªHeele Òel³eskeÀ
mepeerJee®eer Jee{ ner nesles DeeefCe efJ ekeÀemener neslees.
2) meJe&®e mepeerJeebvee mJeleë®es cetueYetle cenlJe Deens. ìsuej ³eeb®eer veJeerve mebkeÀuHevee ’efvemeiee&®ee
mevceeve keÀje“ ner ®eej IeìkeÀebJej DeeOeejerle Deens.

1) ceeveJe ne peerJevemecetne®ee meYeemeo Deens:
Hee@ue ìsuej®³ee celes ceeveJe ne meJe& peerJemecetneleerue HeÀkeÌle SkeÀ meYeemeo Deens. ceeveJe ne ÒeeCeer
JevemHeleer ÒeceeCes Òepeveve keÀªve efJeéee®eer efveefce&leer keÀjCeeje Deens. ns®e efJeéee®es cetueYetle DeeefCe Keeme
JewefMeäîes Deens.

2) meJe& HeefjmebmLee ¿ ee SkeÀe Oeei³eele iegbHeÀu³ee Deensle :
meJe& HeefjmebmLee ¿ee SkeÀceskeÀebvee pees[CeeN³ee DeeefCe HejmHejeJeuebyeer Deensle. Òee®eerve keÀeUele Jew³eeqkeÌlekeÀ
meefpeJeeb®ee HeefjefmLeleerkeÀer meceleesue l³eeb®³ee DeeefmlelkeeHetjlee ce³ee&oerle neslee. l³eeJesUer YetleueeJej
He³ee&JejCeer³e keÀesCel³eener ÒekeÀej®es efve³ece efkebÀJee veweflekeÀlee veJnleer.

3) Òel³eskeÀ IeìkeÀeuee efJeMespeerJevekeWÀêerle ¢efäkeÀesveele Òel³eskeÀ IeìkeÀeuee efJeMesO³es³e Demeles. mJeleë®es peerJevekeÀe³e& Demeles DeeefCe ne ¢efäkeÀesve þsJetve DeeHeCe ogmeN³ee ÒeeC³eeb®³ee
¢efäkeÀesveeletve Heeefnu³eeme l³eeb®eer O³es³e, mJeeleb$³e JesieUsHeCe DemeCeejer GÎeräîes meeO³e keÀjCeejer
efometve ³esleerue.

4) kesÀJeU ceeveJe ÒeeCeer®e Þesÿ veener :
Hee@ue ìsuej cnCeleele, efJeéeeleerue mepeerJeebceO³es kesÀJeU ceeveJe®e Þes<" veener. Gueì lees Flej ÒeeC³eebJej
nkeÌkeÀ ieepeJelees. meeceL³e& oeKeJelees.

munotes.in

Page 31

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
31 2.5 efvemeie&keWÀêerle ¢efäkeÀesve (ECOCENTRISM)

1949 ceO³es Deu[es efue³eesHeesu[ (Alto Leopoled) ³eebveer efvemeie&keWÀêerle ¢efäkeÀesve Òe®eefuele
kesÀuee. ³ee ¢efäkeÀesveevegmeej efvemeiee&®³ee efJeveeMeele efkebÀJee mebHetCe& peieele ceeveJe ne meJe& mecem³eeb®es cetU
Deens. ³ee ¢efäkeÀesveevegmeej Ò el³eskeÀ ÒeeCeer DeeHeu³ee peeieer ³eesi³e Demelees DeeefCe Òel³eskeÀeuee lesJe{s®e
cenlJe Demeles. efvemeiee&leerue Òel³eskeÀeuee lesJe{s®e cenlJe Demeles. efvemeiee&leerue Òel³eskeÀ ÒeeCeer DeeefCe
JevemHeleer SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Demeleele. ceeveJeemenerle meJe& ÒeeCeer oerIe& efJekeÀeme Òeef¬eÀ³es®es GlHeeove
Deensle. l³eeb®eer peerJeveÒe¬eÀer³ee SkeÀceskeÀebMeer mebyebOeerle Deens. efue³eesHeesu[®ee efvemeie&keWÀêerle ¢efäkeÀesve
peerJeve mecetneJej ÒekeÀeMe ìekeÀlees. HeefjmebmLee efvecee&Ce k eÀjC³eele efvemeiee&®ee DeefleMe³e ceesuee®ee menYeeie
Deens. efue³eesHeesu[®es J³eJemLeeHeve ns l³ee®³ee leÊJe%eeveeleerue cegK³e IeìkeÀ Deensle. l³ee®³ee
efueKeeCeevegmeej efvemeie& keWÀêerle ¢efäkeÀesve ne SkeÀ DeefleMe³e cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. ne ¢efäkeÀesve
mebHetCe& pewefJekeÀ meceepeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀlees. ³eele HeefjmebmLes®eer j®evee DeeefCe Òeef¬eÀ³ee ³eeuee l ³eeves
DeefOekeÀ cenlJe efoues Deens .

Deevex DeeefCe pee@pe& ³eeb®³ee mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer ®eUJeUerle osefKeue ³ee mebkeÀuHevee b®es mHeäerkeÀjCe
keÀjC³eele Deeues Deens. ner mebkeÀuHevee ceeveJeJebMeMeeñeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀles. l³ee®eÒeceeCes mebHetCe& efJeMkeele
ceeveJe keWÀêefyebot Demetve ³ee efJeéee®ee efJe®eej keÀjCeeje Je efvemeiee&®³ee efMeKejebJejerue SkeÀ efJejesOekeÀner
Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : efvemeie&keWÀêerle ¢efäkeÀesve mHeä keÀje.







2.6 ceefnueekeWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀer (ECO-FEMINISM)

ceefnuee keWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀer®eer mebkeÀuHevee 1974 ceO³es ÖeWÀ®e uesKekeÀ Francoise’d Eaubon ne
³eebveer ceeb[ueer. ceefnuee HeefjefmLeleerkeÀer®ee mebyebOe ñeerJeeoeMeer Demelees. ñeerJeeoe®³ee ¢efäkeÀesveeletve
He³ee&JejCeer³e mecem³eeb®es efJeMuesceefnueekeWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀer³e ¬eÀebleerle Yej Ieeleueer. l³eeb®³eeceles ceefnueeb®³ee Heg{ekeÀejeves He=LJeer®es
mebj#eCe kesÀues peeJet MekeÀles. ³eewyeesves®³ee ³ee ¬eÀebleerkeÀejer ®eUJeUerle ñeer -Heg©mebyebOe vewmeefie&keÀ efJeéeeMeer pees[C³eele Deeuee Deens.

ceefnueekeWÀêerle HeefjefmLeleer®ee ÒeeLeefcekeÀ GÎsMe®e ñeer³eebvee mJeeleb$³e DeeefCe ñeer meyeueerkeÀjCee®ee Deens.
ner mebkeÀuHevee HegªosCes. l³eeb®es mebieesHeve keÀjCes DeeefCe Iej meebYeeUCes SJe{s®e DeefYeÒesle Deens. ner mebkeÀuHevee
He³ee&JejCeeÒeceeCes®e ceefnueeb®eer efHeUJeCetkeÀ, Mees

Page 32

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
32 efvemeie& ³eeb® ee menmebyebOe efHele=meÊeekeÀ meceepeeceOeerue Feflenemeelener efometve ³eslees. Jebovee, efMeJee ³ee
ceneruee keWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀer®³ee KebÐee meceLe&keÀ Deensle. l³eeb®³eeceles ceefnueeb®ee He³ee&JejCeeMeer Ieefveÿ
mebyebOe Demelees. l³ee efveme iee&®³ee meesyeleerves mebHeÊeer GlHeeoerle keÀjleele. lees l³eeb®ee mebHetCe& nkeÌkeÀ Deens.
vewmeefie&keÀ %eeve efceUJeCes ne l³eeb®ee DeefOekeÀej Deens. mebHeÊeer DeeefCe %eeve efceUJeCes l³eeb®ee vewmeefie&keÀ
nkeÌkeÀ Deens.

ñeer³eeb®³ee yeepetves mek eÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve :
Òee®eerve keÀeUeHeemetve ñeer³eebJej Heg©Je®e&mJe cnCepes efvemeiee&Jej Je®e&mJe nes³e. cnCetve®e ceefnuee DeeefCe He³ee&JejCeJeeoer Heg©Peie[le Demeleele. He³ee&JejCeer³e mecem³eeb®ee HeefjCeece ner keÀceer-peemle ÒeceeCeele ceefnueebJej nesle
Demelees. efJeéee®eer peveveer cnCetve ceefnueeb®es meebmke=ÀeflekeÀ Je ÒeeflekeÀelcekeÀ mebyebOe efvemeiee&Meer ³esleele.
lemes®e He³ee&Je jCee®es OeeskesÀ keÀceer keÀjC³eeme ceefnuee meceLe& Deensle. ceefnueeb®³ee yeepet®ee celeÒeJeen
Lees[ke̳eele Keeueerue ÒeceeCes Deensle.

1) ceefnuee DeeefCe efvemeie& mebyebOe :
kegÀþu³eener meceepeele ceefnueebvee Heg©jeneruesuee Deens. l³ee®eyejesyej ceeveJeeueener vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeHes#ee Þesÿ þjJeC³eele Deeues Deens.
cnCepes efvemeie& ne mebmke=ÀleerHes#ee ceesþe veener ns efme× kesÀues Deens. DeepeHe³e¥le ñeer ne r Hegªefvemeiee&®³ee DeefOekeÀ peJeU Demeu³ee®es meebieC³eele Deeues Deens. ceefnueeb®es ceeefmekeÀHeeUer ®e¬eÀ ®ebêe®³ee
®e¬eÀeMeer pees[ues iesues Deens. cnCepes®e vewmeefie&keÀ ue³eye×lesMeer ñeer³eeb®ee menmebyebOe pees[uee iesuee Deens.
ceefnuee DeeefCe efvemeiee&uee vesnceer®e keÀceer keÀmes uesKeues peeles DeeefCe Dev³ee³eeves keÀmes JeeieJeues peeles.
³eeefJeefHele=meÊeekeÀ mecee pe ne ®eej KeebyeeJej GYee Deens. ñeer, JebMeÞesÿlJe, Jeie&J³eJemLee DeeefCe He³ee&JejCee®ee
mebnej Fl³eeoer.

2) ognsjer efHele=meÊeekeÀ efJe®eej :
ceefnueekeWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀer®es DeveskeÀ ÒekeÀej SsefleneefmekeÀ leÊJeÒeCeeueer®³ee efJeMuesDeensle. l³eevegmeej meeOeejCe 5000 Jepeeles. cnCepes efHele=meÊeekeÀ ¢efäkeÀesveevegmeej Heg©DebleëÒesefjle, YeeJeefvekeÀ ñeer³eeb®³ee Hee$elesHes#ee kej®e{ Demeleele, ñeer³ee efYe$ ³ee, DeMekeÌle Demeleele
cnCetve®e Heg©
3) meceleesue ceeveJe :
ceefnuee keWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀerceO³es ñeerJeeo er ìerkeÀe cnCepes Heg©meJe&®e ñeer³ee −eele menYeeieer vemeleele . l³eebvee Heg©HeefjefmLeleerkeÀerJeeues ñeer HegªkeÀjCes, DeeefnbmekeÀ cnCepes®e meceepeele He³ ee&JejCeer³e peeie=leer keÀjCes nes³e. cee$e keÀener efJeÜeve
mHeOee&lcekeÀlee, J³eeqkeÌleieleHeCee KebefyejHeCee, vesle=lJe DeeefCe yeewef×keÀlee ³ee cetu³eJeeve iegCeeyejesyej ñeer³eeb®es
ietCeOece& pees[u³eeme SkeÀ HeefjHetCe& ceeCetme le³eej neslees De mes meebieleele.

ceefnueekeWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀerJeeues efJeÜeve DeveskeÀoe ìerkeÀelcekeÀ Jeeìleele. keÀenerb®³eeceles pemes ceefnuee
DeeefCe efvemeiee&leerue mebyebOe Deensle. lemes®e Heg©

Page 33

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
33 JeeieJeC³ee®es meJe&®e ÒekeÀej efvemeiee&Meer mebyebOeerle vemeleele. meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerkeÀerJeeues efJeÜeve pe@vesì
yesns쮳ee celes, ceefnueekeWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀerJeeues ÒeceeCeeHes#ee peemle DeO³eeeqlcekeÀ mebyebOe ceefnuee DeeefCe
efvemeiee&le Deens Demes meebieleele.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : ceefnueekeWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀerJej ceeefnleer efuene.







2.7 mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer (DEEP ECOLOGY)

Devexvesme ³ee veeJexefpe³eve jepeveerefle le%eeves 1973 ceO³es mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer ner mebkeÀuHevee
DeefmlelJeele DeeCeueer. cnCetve®e l³eeuee mebHetCe& efkebÀJee meKeesue ®eUJeUer®ee ÒeCeslee cnCeleele. mebHetCe&
HeefjmLeerleerkeÀer®es cetU GLeU HeefjefmLeleerkeÀer mebkeÀuHevesle Deens. keÀejCe mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀerceO³es
He³ee&JejCee®³ee GLeU mebkeÀuHeves®ee meceeJesMe neslees. ceeveJeer iejpee YeeieefJeC³eemeeþer meJe& mepeerJe
cenÊJeHetCe& YetefcekeÀe yepeeJeleele. ³eeefJeefMeJee³e peieeleerue vewmeefie&keÀ mebletueve ns SkeÀceskeÀeb®³ee menmebyebOeeJej DeJeuebyetve Demeles. cnCepes®e
DeefmlelJeele Demeuesues peerJe ns ogmeN³ee HeefjmebmLes®³ee DeefmlelJeele Demeuesu³ee peerJeebJej DeJeuebyetve
Demeleele. ceeveJee®³ee ³ee nmle#esHeebcegUs®e vewmeefie&keÀ peiee®ee veeMe nesle Deesn. l³eecegUs peieeleerue meJe&®e
mepeerJeebvee OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens.

mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer®eer leÊJes :
mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer ®eUJeU ner Jeie& peer Deeþ leÊJeebJej DeeO eeefjle Deens. keÀejCe HeefjefmLeleerkeÀer®³ee
mecem³ee ¿ee leebef$ekeÀ efkebÀJee leb$e%eevecegUs metìCeej veenerle, lej l³eemeeþer Keeme ceeie&oMe&keÀ leÊJes
le³eej keÀjC³eele Deeueer Deensle. leer Lees[ke̳eele Heg{erueÒeceeCes –

1) peerJecee$ee b®es HejmHejmebyebOe :
efJeéeeleerue ceeveJeer Je DeceeveJeer peerJee®ee GlkeÀmebkegÀ®eerle nsletvegmeej DeceeveJeer peerJee®es cetu³e þjle Demeles. cnCepes ceeveJee®³ee GHeYeesieeJej les
DeJeuebyetve Demeles. J³ekeÌleeri ele peerJecee$eebvee mJe leb$e DeefmlelJe vemeles. lej l³eeb®es DeefmlelJe efkebÀJee
mJeeleb$³e ns Flej peerJecee$eeb®³ee mebyebOeeJej DeJeuebyetve Demeles.

2) mepeerJeebyeÎue Deeoje®eer YeeJevee :
mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀervegmeej m ebHetCe& ÒeeCeercee$eebvee SkeÀceskeÀebefJeDeeefCe ne Deeoj l³eeb®³ee peieC³ee®³ee Je GlkeÀmJeleëner peiee DeeefCe ogmeN³eeueener peiet Ðee.


munotes.in

Page 34

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
34 3) ÒeeflekeÀles®es leÊJe :
mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀerceO³es JewefJeO³esles®es DeeefCe ÒeeflekeÀles®es leÊJe cenlJeHetCe& Deens. He=LJeerJejerue ceeveJeer Je
DeceeveJeer peerJee®ee GlkeÀefvemeiee&Jej Òesce keÀ©ve meJe& peerJecee$eeb®ee HeÀe³eoe keÀªve IesC³eele®e Keje HeÀe³eoe Deens. efvemeiee&Jej
Je®e&mJe efkebÀJee efve³eb$eCe þsJeC³eeHes#ee l³eeuee efce$e yeveJeuesues yejs.

4) ÒeefleyebefOele Jeie&J³eJemLee efmLeleer :
meJee¥vee meJe& efceUeJes ne efvemeie&efve³ece Deens. cnCepes ³eeceO³es Jeie&Jeejer efkebÀJee peeleJeejer vemeeJeer. ceeveJe
DeeefCe ÒeeC³eebceO³es meJee&bvee peieC³ee®ee DeefOekeÀej DemeeJee.

5) keÀceer ueeskeÀmebK³ee :
Deepe ueeskeÀmebK³ee Ò e®eb[ Jee{ueer Deens. l³eecegUs®e ceeveJee®ee DeceeveJeer efJeéeeleerue nmle#esHe Òe®eb[
Jee{uee Deens. l³eecegUs He³ee&JejCeer³e efmLeleer OeeskeÀeoe³ekeÀ yeveueer Deens.

6) OeesjCeele yeoue :
ceeveJee®³ee peerJeveMewueerle yeoue DeeJeM³ekeÀ Peeues Deens le. OeesjCeeleerue yeoueebcegUs meJe& #es$eeJej
HeefjCeece nesle Deensle.

7) iegCeOece& :
peerJeveele jmeûenCe kesÀu³eeves Jew®eeefjkeÀ yeoue neslees. jenCeerceeveele megOeejCee nesles, ceeveJeele peeie=leer
³esles. iegCeJelesJej Yej efouee peeJet ueeiele es.

mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme :
mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer®ee ÒeCeslee Deves&vesme ³eeves mebyebOeejnerle cetu³eeJej DeeOeeefjle Demeuesueer Jeie&Jeejer
HesÀìeUueer Deens. Goe. ÒeeC³eebvee Deelcee Demelees, les leke&ÀMeke Ìleer®ee JeeHej keÀª MekeÀleele, les keÀe³ece
meeJeOe Demeleele. l³ee®³eeceles He=LJeerleueeJejerue meJe& ÒeeCeercee$eebvee peieC³ee®ee vewmeefie&keÀ nkeÌkeÀ Deens.
keÀesCel³eener SkeÀe pevepeeleerleerue Flej he´eC ³eebHes#ee peemle peieC³ee®ee DeefOekeÀej l³eeuee veener .

mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer ®eUJeU :
mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer ®eUJeU ner nefjle ®eUJeUer®ee®e SkeÀ Yeeie Deens. cnCepes nefjle ®eUJeUer
Debleie&le cenlJee®ee ¢efäkeÀesve mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer ®eUJeU ne®e Demelees. mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer njerle
DeeefCe He=LJeerJej jepe keÀjCeejer F&éejer ceelee ³eebvee cenlJe osles. nefjle ®eUJeUeruee jepekeÀer³e
HeefjefmLeleerkeÀerJeeu³eebvee DeeefCe He³ee&JejCe JeeÐeebvee mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀerJeeues meJe&meeOeejCe ÒeYeeJe
Hee[C³eemeeþer veweflekeÀ J³eemeHeerþ GHeueyOe keÀªve osleele.

HeefjefmLeleerkeÀer DeO³eeeflcekeÀlee DeeefCe MeeMJele YejYejeì ( ECO -SPIRITULITY
AND SUSTAINABLE PROSPERITY) :
ef®ejbleve YejYejeì efkebÀJee efJekeÀeme meceeOeeve HeeHle keÀªve osles. DeeefCe pes ³ee®ee Òel³e#e keÀe³ee&le menpe
JeeHej keÀjleele l³eeb®es peerJeve peerJeve megjUerle Demeles keÀejCe l³eecegUs ceeveJee®³ee DeveskeÀ iejpee
YeeieefJeu³ee peeleele. P³ee iejpee ceemuees ³eeb®³ee DeefYeÒesjCe efme×ebleele meebefieleu³ee Deensle. P³eeJesUer
ceeveJee®³ee meJe& iejpee Yeeieleele l³eeJesUer l³ee®es peerJeve Deefle G®®e Heìueer ieeþu³eeveblej MesJeì ³eslees
Je DeeuesKee®ee Je¬eÀ keÀener ³eslees. meJeexlke=À<ì megboj MeeMJele YejYejeì efkebÀJee Òeieleer cnCepes oerIe&keÀeU
efìkeÀCeeje cnCepes peJ eUHeeme one efceueer³eve ceeveJeer efHe{îee FlekeÀe nes³e.
munotes.in

Page 35

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
35 MeeMJele efJekeÀemeemeeþer DeveskeÀ YeeweflekeÀ ke=Àleer keÀjC³eemeejKee Deensle.
1) Òel³e#e efJekeÀemeelcekeÀ Gl¬eÀebleer yejesyej ke=Àleer keÀjCes : Meke̳elees MeeMJele efJekeÀeme keÀjC³ee®ee
SkesÀjer DeefleMe³e cenlJee®ee ceeie& cnCepes SKeeÐee®³ee peerJeveeuee HeeþeRyee efJekeÀemeelcekeÀlesyejesyej
IesTve ceeie&oMe&ve keÀjCes. ³ee efþkeÀeCeer Jew³eefkeÌlekeÀ cnCepes efJeemeelcekeÀ keÀe³e& keÀjCeejer mebmLee
efkebÀJee keÀesCeleerner J³ekeÌleer ne s³e. DeMee mebmLesuee Deiej J³ekeÌleeruee ceole kesÀu³eeme leer J³ekeÌleer
efveefM®eleHeCes MeeMJele efJekeÀemee®³ee ¢ef<ìves Hetue ìekeÀles.

2) MeeMJele efJekeÀeme DeeefCe Jee{ : SKeeÐeeves MeeMJele efJekeÀeme efkebÀJee YejYejeì keÀjCes cnCepes ner
ÒeeLeefcekeÀ DeJemLee nesle veener lej veblej l³eeme DeefmlelJe efìkeÀefJeC³eemeeþer Je megj#eelcekeÀ
iejpeeb®eer iejpe ceemuees ³eeb®³ee DeefYeÒesjCe efmeodOeebleeÒeceeCes Yeemeles. mel³e MeeMJele efJekeÀeme
ceemuees ³eeb®³ee efme×ebleeleerue MeejerefjkeÀ iejpee, megj#eelcekeÀ iejpee, meeceeefpekeÀ iejpee,
mevceeveefJeDeeefCe Je=×er ner HeÀkeÌle YeeweflekeÀ Je DeeefLe& keÀ meeOeveebJej DeJeuebyetve vemeles lej DeYeteflekeÀ Je
DeeefLe&keÀslej cnCepes ceeveefmekeÀ meceeOeeve, meKeesue %eeve Je HeefjHekeÌJelee, MeneCeHeCe DeeefCe DevegYeJe
³eeJej DeJeuebyetve Demeles. MeejerefjkeÀ Jee{ ner keÀe³ece nesle veener lej þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerveblej leer
Leebyeles. Hejbleg YeeJeefvek eÀ Je yeewef×keÀ Jee{ Leebyele veener. l³ee®eÒeceeCes DeO³eeeflcekeÀ Jee{ner Leebyele
veener. leer HejerHekeÌJelesyejesyej®e Jee{le®e Demeles leer ceemuees ³ee®³ee ÞesCeer¬eÀceeves Jee{le®e jenles.

cenlJee®eer lellJes/ efmeodOeeble :

Òeogpees IeìkeÀ He³ee&JejCee®es vegkeÀmeeve keÀjC³eeme keÀejCeerYetle Deens lees®e vegkeÀmeeveYejHeeF& osCeej ns leÊJe
Deens. cnCepes®e GlHeeove keÀjCeejs®e ÒeotYejHeeF& ÐeeJeer ueeieles. Òeotpeyeeyeoejer“ Demesner cnCeleele.

ÒeogceO³es GHe³eesieele DeeCeuee. efJemle=le GlHeeokeÀ peyeeyeoejervegmeej l³eeb®eer peyeeyeoejer cnCepes®e
GlHeeokeÀeb®eer peyeeyeoejer mejkeÀejJej cnCepes®e keÀj osCeejs Je meceepeeleerue IeìkeÀebJej ìekeÀueer. keÀejCe
keÀ®eN³ee®eer efJ eunsJeeì ueeJeC³ee®ee Ke®e& GlHeeove Ke®ee&Jej HeefjCeece keÀjlees.

keÀejKeeveoejer®³ee God³eeletve ÒeogogJemetue keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Òeotpeyeeyeoejer Deens Demes cnCeCes ³eesi³e þjles. cnCetve®e ÒeotnesF&ue efkebÀJee l³ee®ee Hegvne GHe³eesie keÀjlee ³esF&ue, ³ee®eer o#elee IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Òeotob[ Jemetue keÀjCeeN³ee leÊJeeuee ®eej ÒeMveeb®³ee GÊeje®eer iejpe Demeles.

1) ÒeotGlHeeokeÀe b®eer keÀesCeleerner Jemlet Flejeb®³ee ceeueceÊee nkeÌkeÀebJej Del³ee®eej keÀjles cnCepes
Òeot
munotes.in

Page 36

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
36 2) ÒeotSKeeoer kebÀHeveer, mebmLee efkebÀJee mebIeìvee Òeotneslees. Goe. He³ee&JejCeele otef
3) Òeot pesJe{s vegkeÀmeeve Peeues Deens, lesJe{er®e jkeÌkeÀce Òeot
4) Hewmee keÀesCeeuee osCeej?
p³ee J³ekeÌleeruee otKeeHele efkebÀJee Fpee Peeueer Demesue, DeMeer J³ekeÌleeruee o îeeJes.

2.8 keÀeye&ve yeBkeÀ (Carbon Bank) :

DeeOegefvekeÀ ³egieele meJee&le peemle JeeHej keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF&[®ee kesÀuee peelees. jeä^er³e Je
Deeblejjeä^er³e HeeleUerJejerue Glmeefpe&le J³eeHeeje®ee SkeÀ cenlJee®ee IeìkeÀ cnCepes keÀeye&ve [e³e -
Dee@keÌmeeF&[ nes³e. ³ee J³eeHeeje®es meuueeieej Deepe peieYejele Hemejuesues Deensle. Yeejleele DeveskeÀ
ceesþsceesþs GÐeesieHeleer Goe . Reliance, ITC DeeefCe Tata keÀeye&ve yeBkesÀ®³ee J³eeHeejeceO³es
YeejleeMespeejerue osMe Je ®eerveMeer ceesþîee ÒeceeCeele mebIe
keÀeye&ve ¬esÀ[erì :
keÀeye&ve J³eeHeej ner SkeÀ J³eeHeejer neue®eeue Deens. JesieJesieȳee GÐeesieeletve Jee³et Glmeefpe &le nesleele
DeeefCe ³ee Jee³etHeemetve He=LJeer®es mebj#eCe keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee keÀeye&ve J³eeHeej Demes cnCeleele. keÀeye&ve
¬esÀ[erì ner mebkeÀuHevee DeMee J³eeHeejeMeer mebyebOeerle Deens. keÀeye&ve ¬esÀ[erì cnCepes keÀceer ÒeotGÐeesieebceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCes DeeefCe ceesþîee ÒeceeCeeJej ÒeotkeÀe{tve IesCes nes³e. Lees[ke̳eele keÀeye&ve ¬esÀ[erì yeBkeÀ cnCepes Deeblejjeä^er³e HeeleUerJej J³eJemee³ee®eer
Deeoueeyeoue keÀjCes efkebÀJee Kejsoer-efJe¬eÀer keÀjCes nes³e. keÀeye&ve ¬esÀ[erì ner mebkeÀuHevee ceesþîee ÒeceeCeeJej
keÀeye&ve [e³e -Dee@keÌmeeF&[ Glmepeeale keÀjCeeN³ee kebÀHeveerceO³es peeie=le keÀjC³eemeeþer DeefmlelJeele Deeuesueer
Deens. Deepe DeveskeÀ keÀejKeev³eele K eefvepe lesue, vewmeefie&keÀ Jee³et efkebÀJee FbOeve cnCetve oie[erkeÀesUmee
efkebÀJee lesuee®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUs ceesþîee ÒeceeCeele He³ee&JejCeele njerleie=n Jee³et Glmeefpe&le
kesÀuee peelees. meJe&meeOeejCeHeCes ueesKeb[, keÀeHe[, efme ceWì DeeefCe Kele efveefce&leer keÀjCeejs keÀejKeeves
Glmeefpe&le keÀjCeeN³ee Jee³etbceO³es keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF&[, efceLesve, keÌueesjesHe̳etjes keÀeye&ve F. Jee³et
Demeleele. l³eecegUs He=LJeer®ee He=ÿYeeie leeHelees.

keÀe³e&He×leer :
keWÀêMeemeve He³ee&JejCeele efkeÀleer Òeotefueneve-ueneve efJeYeeie kesÀues peeleele DeeefCe l³eeb®es JeeìHe efJeefJeOe kebÀHev³eele kesÀues peeles. Goe
‘Reliance’ kebÀHeveerme HeÀÊeÀ 10,000 ³egefveì SJe{e®e Jee³eg JeeleejCeele mees[C³eeme me#ece Demelees
DeeefCe ³ee kebÀHeveerme pej 1500 ³egefveì SJe{e Jee³et JeeleeJejCeele mees[C³eemeeþer HejJeevee Demesue, lej
Gjuesuee 5000 ³egefveì efJeDemesue. ogmeN³ee yeepetves pej Tata kebÀHeveerme pej 10000 ³egefveì SJe{s®e efJemees[C³ee®ee HejJeevee Demesue DeeefCe ner kebÀHeveer pej 15,000 ³egefveì SJe{e efJeJeeleeJejCeele mees[le Demesue, lej 5000 ³egefveì SJe{e efJeDemesue Tata eEkeÀJee kebÀHeveerves 5,000 ³egefveì SJe{s Jee³et JeeleeJejCeele mees[uee Demes cnCelee ³esF&ue. munotes.in

Page 37

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
37 Hejbleg pej Reliance kebÀHeveer®es 5,000 ³egefveì Je efJekebÀHeveer®es 5000 ³egefveìme efJepeeCeeN³ee efJeGjuesu³ee 5000 ³egefveìme nîee HewµeeÜejs Tata kebÀHeveerme JeeHeje³euee efouee peele Demesue lej l³eeme
`keÀeye&ve yeBkeÀ` (Carban Bank) Demes cnCeleele.

meO³ee®³ee keÀeUele keÀeye&ve [e³eDee@keÌmeeF&[ ne J³eeHeeje®ee cegK³e efJeefJekeÀmeveMeerue osMe efJekeÀmeerle osMeeJej DeejesHe keÀjle Deensle keÀer, ceesþîee ÒeceeCeele njerle Jee³et
Glmeefpe&le kesÀu³eecegUs He=LJeer®³ee leeHeceeveele meeleʳeeves Jee{ nesle Deens. l³eecegUs DeefOekeÀ OeeskeÀe Jee{le
Deens.

Keeueerue lekeÌl³eeJ e©ve ns ÒeceeCe ue#eele ³esF&ue -

efJe

(meboYe& : ìeF&cme Dee@HeÀ Fbef[³ee - 28.11.2007)

ke̳eesìes s ÒeesìeskeÀe@ue (Deeblejje<ì^er³e efve³ece keÀmes peesHeemeeJesle ³ee®es efve³ece) :
Jejerue lekeÌl³eeJe©ve JeeleeJejCeeleerue otefkeÀceer keÀjC³eemeeþer efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuesueer ³eb$eCee cnCepes ke̳eeslees ÒeesìeskeÀe@ue ³ee®eer cetU iejpe
efJekeÀmeerle osMeemee þer Deens. lemes Heenlee meJe&®e efJekeÀmeerle jeä^ebveer keÀeye&ve®es ÒeceeCe keÀceer keÀjC³ee®es
ceev³e kesÀues Deens. leMeeÒekeÀej®es þjeJe nesTve Hee®e JeJee³etJej efve³eb$eCe DeeCetve l³ee®es ÒeceeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer cegK³e HeeleUerJej Òe³elve ®eeuet Deens.

He³ee&JejCee®eer lellJes (ENVIRONMENTAL PRINCIPLES ) :
ceeveJee®³ee peerJeveeMeer efveie[erle Demee IeìkeÀ cnCepes He³ee&JejCe. He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veemeeþer keÀener
ceeie&oMe&keÀ l ellJes Deensle leer Heg{erueÒeceeCes Deensle. munotes.in

Page 38

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
38
efvejblejlee (Sustainability) : efvejblejlee efkebÀJee MeeMJele ns He³ee&JejCee®es cenllJee®es lelJe Deens.
He³ee&JejCee®es ceesþîee ÒeceeCeeJej pewefJekeÀ ÒeCeeueer cnCepes peerJe me=<ìer Deens. ³eeceO³es cee veJee®eener
meceeJesMe neslees. ner peerJeme=<ìer efvejblej megefmLeleerle jeefnueer lej®e He=LJeerJejerue mepeerJe megKeeves
meceeOeeveeves jenleerue. pewefJekeÀ ÒeCeeueer jenC³eemeeþer DeefveefM®ele keÀeUeHe³e¥le efJeefJeOe GlHeeove#ece
leU, efoIe& Deeef Ce efvejesieer HeeCeLeU peeiee DeeefCe pebieues ner efvejblejles®eer mebefIeìle lellJe MeeMJele efkebÀJee
efvejblej efJekeÀeme nes³e. ³eeceO³es Heg{erue MeeMJele efJekeÀeme He³ee&JejCe Meem$e ³eeefJemeceeJesMe neslees.
De) He³ee&Je jCe
ye) DeeefLe&keÀ
keÀ) jepekeÀer³e
[) meeceeefpekeÀ

meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®ee Hejcees®®e efyebot cnCepes®e MeeMJele efJekeÀeme nes³e. DeeefCe MeeMJele efJekeÀemeeuee®e
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Je He³ee&JejCeer³e efJekeÀeme cnCetve DeesUKeues peeles.

MeeMJele efJekeÀemee®es ns ®eejner Keebye DeefleMe³e cenllJee®es Deensle. efvejblej efkebÀJee MeeMJele efJekeÀemeeceO³es
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®ee veeMe ve keÀjlee efkebÀJee keÀceer ve keÀjlee cegueYetle iejpee HetCe& keÀj C³eemeeþer
mLeeefvekeÀ Je JewefMJekeÀ Òe³elveeb®es meblegueve kesÀues peeles.

MeeMJele efJekeÀemee®eer ceeefnleer ³ee®e ÒekeÀjCeele Deieesoj efoueer Deens.

Keyejoejer®eer lellJe efkebÀJee meeJeOeefiejer®es lellJe (Percautionary Principle) :
meeJeOeefie jer®es lellJe efkebÀJee efme×eble cnCepes He³ee&JejCee®eer never efkebÀJee Nneme nesC³eeme keÀejCeerYetle
DemeCeeje IeìkeÀ efkebÀJee Òeef¬eÀ³ee ³eeefJekeÀjCeejs efJeefMe<ì HeoeLe& e fkebÀJee Òeef¬eÀ³ee p³eebvee Jew%eeefvekeÀ HegjeJes vemeleerue lejerner l³ee®ee He³ee&JejCeeJej
efJeHejerle HeefjCeece nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer IesCes.

He³ee&JejCeeuee OeeskeÀe efvecee&Ce keÀjCeejs IeìkeÀ efkebÀJee Òeef¬eÀ³ee keÀesCel³ee Deensle les efveefM®ele keÀjCes ³ee®eer
J³eJeefmLele ³ee OeesjCee®ee JeeHej OeesjCe keÀl³ee¥veer peeCeerJeHetJe&keÀ ³eesi³e Demee kesÀuee Heeefnpes. keÀesCeleener
Jew%eeefvekeÀ efveCe&³e Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme ³eeefJe³ee®ee efJe®eej kesÀuee iesuee Heeefnpes. He³ee&JejCe Òeef¬eÀ³ee jesKeC³eemeeþer meJe& J³ekeÌleer, ceneceb[Us DeeefCe
jep³eeb®eer peyeeyeoejer Deens. Heg{s He³ee&JejCe mebmeeOeveeb®ee JeeHej He³ee&JejCeer³e MeeMJele DeeefLe&keÀ¢ <ìîee
me#ece DeeefCe meeceeefpekeÀ¢<ìîee Gef®ele jerleervej JeeHejC³eemeeþer l³eeb®³ee mesJevee®eer peyeeyeoejer Heej
He[les.

meceeveles®es lellJe (Equity Principle) :
meceeveles®es cnCepes®e v³ee³eoevee®es lellJe nes³e. v³ee³eoeveeMeer mebyebefOele Deme s pes lellJe Deens. ns lellJe
Deens. ns lellJe meblegueve mebkeÀuHeveeJej DeeOeeefjle Deens. SkeÀe yeepetuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme DeeefCe
ogmejerkeÀ[s He³ee&JejCee®es mebj#eCe ³eeceO³es meblegueve jeKeC³eemeeþer meceeveles®es lellJe Deens. munotes.in

Page 39

HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe
39 efJekeÀemeeJej ner HeefjCeece nesCeej veener Je He³ee&JejCeeJej Deefve<þ HeeefjCeece nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer
IesCes. He³ee&JejCee®³ee keÀener ÒeefleketÀue HeefjCeeceebefMeJee³e keÀesCeleener efJekeÀeme Meke̳e veener.

ceeveJeer nkeÌkeÀ lelJe (Human Rights Pric iples ) :
16 ces 1994 uee Deeblejje<ì^er³e ceeveJeer nkeÌkeÀ le%eeb®ee mecetn Je He³ee&JejCe mebj#eCe mecetn ³eebveer
efpevesJne FLes Deeblejje<ì^er³e Heefjefve³eceeJeueer Òee fme×er kesÀueer.
³eeceO³es Heg{erue lelJeeb®ee meceeJesMe neslees.
1) He³ee&JejCee®eer megj#ee, efvejblej efJekeÀeme Je Meeblelee ns ceeveJeer nkeÌkeÀ Je He³ee&JejCeeMeer mebyebefOele
Deensle.
2) meJee¥vee megjef#ele, Deejesi³eoe³eer Je efvejesieer He³ee&JejC e cnCepes®e ®eebieu³ee JeeleeJejCeele jenC³ee®ee
nkeÌkeÀ DeeefCe ceeveJee®es Flej meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀJe veeiejer nkeÌkeÀ
peeieeflekeÀ Demetve HejmHejeJeuebyeer Deensle.
3) He³ee&JejCeeefJeefveCe&³e IesC³ee®ee nkeÌkeÀ Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee Deens.
4) He³ee&JejCeeHeemetve DeeHeu³ee iejpee YeeieefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ Òel³eskeÀeuee Deens. YeefJe<³eeMeer ef®eblee keÀªve
l³ee®³ee iej pee Yeeieleerue keÀe cnCetve efJe®eej keÀjC³eeHes#ee mJele:®³ee iejpee YeeieefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ
Deens.
5) Òeot6) Òel³eskeÀeuee mJele:meeþer mJe®í nJee, Hee Ceer DeeefCe l³ee®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer ueeieCeejer
meeOevemeeceûeer efceUefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens.
7) Òel³eskeÀeuee DeeHeues efvejesieer Dee³eg<³e peieC³eemeeþer efvemeiee&®ee JeeHej keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ Demesue.
8) meJee¥vee megjef#ele Je efvejesiee r Devve Je mJe®í HeeCeer efceUefJeC³ee®ee nkeÌkeÀ Demesue.
9) meJee¥vee keÀece keÀjC³eemeeþer megjef#ele Je Deejesi³eoe³eer He³ee&JejCe efceUJeC³ee®ee DeefOekeÀej Deens.
10) Òel³eskeÀeuee HegjsHetj jenC³eemeeþer Iejs, peieC³eemeeþer peefceve F. IeìkeÀ megjef#ele efceUJeC³ee®ee
nkeÌkeÀ Deens. Jejerue keÀener cenlJee®es nkeÌkeÀ ceeveJe Je He³ee&JejCe ³eebvee HejmHejeJeuebyeer Deensle.
He³ee&JejCee®ee Nneme LeebyeJee, He³ee&JejCeeme OeeskeÀe Heesnes®et vekeÀe, He³ee&JejCee®es mebj#eCe JneJes
³eemeeþer ³ee HeefjnesF&ue Je He³ee&JejCee®esner mebj#eCe nesF&ue. CeeveJeeuee megKeeves peerJeve peielee ³esF&ue.

menYeeiee®es lelJes (Participation Principles) :
SkeÀef$eleHeCes He³ee&J ejCeelcekeÀ efveCe&³e IesC³ee®³ee keÀe³ee&le menYeeieer nesC³eemeeþer meJee¥veer menkeÀe³e& keÀjCes
iejpes®es Deens. efkebÀyengvee keÀle&J³e Deens. keÀener menYeeie #es$e Pee[s DeeefCe Dev³e JevemHeleer, Keefvepe,
ceeleer, ceemes DeeefCe Jev³epeerJeeb®ee J eeHej pemes meeefnl³e, Devve lemes®e GHeYeesi³elee DeeefCe efJevee
ceveesjbpekeÀ ceveesjbpeve ³eeb®³eeMeer mebyebefOele Deens.

ogmeje cegÎe cnCepes Ieve keÀ®eje, yeebOekeÀece DeeefCe efJeOJebme meeceûeer DeeefCe jemee³eefvekeÀ DeJepe[ keÀ®eje
F. menYeeie e®ee eflemeje ÒeMve Òeot

Page 40

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
40 2.9 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve

1) HeefjefmLeleerkeÀerMeeñe cnCepes keÀe³e les meebietve l³ee®eer J³eeHleer mHeä keÀje.
2) HeefjefmLeleerkeÀerMeeñee®ee DeLe&öJ³eeK³ee De eefCe mJeªHe meebiee.
3) HeefjmebmLee cnCepes keÀe³e? HeefjmebmLes®eer mebj®evee mHe<ì keÀje.
4) HeefjmebmLes®es keÀe³e& Je ÒekeÀej efJe5) efvemeie&keWÀêerle ¢efäkeÀesve cnCepes keÀe³e? l³ee®³ee yeepetves DemeCeeN³ee lejletoeR®eer ®e®ee& keÀje.
6) peerJevekeWÀêerle Je ceefnueekeWÀêerle ¢efäkeÀesve meefJemlej mHeä keÀje.
7) peerJevekeWÀêerle Je efvemeie&keWÀêerle ¢efäkeÀesveeJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.
8) ceefnueekeWÀêerle HeefjefmLeleerkeÀerJej ®e®ee& keÀje.
9) efìHee efuene.
1) pewefJekeÀ Ieìke À
2) DepewefJekeÀ IeìkeÀ
3) He³ee&JejCeer³e veerefleµeeðe
4) Yeejleer³e He³ee&JejCe veerefleµeeðe
5) Heeµ®eel³e He³ee&JejCe veerefleµeeðe
6) He³ee&JejCeer³e veweflekeÀ YetefcekeÀe
7) ceefnueekeWÀêer³e ¢efäkeÀesve.
8) keÀeye&ve yeBkeÀ
9) mebHetCe& HeefjefmLeleerkeÀer®eer lelJes.
10) ke̳eeslees ÒeesìeskeÀe@ue
11) Òeot




munotes.in

Page 41

41 3
efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2

Heeþe®eer ªHejs3.0 GefÎäîes
3.1 ÒeemleeefJekeÀ
3.2 leb$e%eeve Jee{ DeeefCe meeceeefpekeÀ efJe keÀeme
3.3 uesPej leb$e%eeve
3.4 GHeûen /DeJekeÀeMe leb$e%eeve
3.5 ceeefnleer DeeefCe meb%eeHeve leb$e%eeve
3.6 efJeÐegleÒeCeeueer
3.7 pewJeleb$e%eeve
3.8 pewefJekeÀ/ pevegkeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀer®eer GHe³egkeÌlelee
3.9 ve@vees leb$e%eeve
3.10 meejebMe
3.11 leb$e%eevee®es GHe³eesie Je og©He³eesie
3.12 efJeÐeeHeerþer³e efoIeexÊejer ÒeMve

3.0 GefÎäîes

1) leb$e%eevee®³ee efJeefJeOe ©Heeb®ee DeY³eeme keÀjlee ³esF&ue.
2) uesPej leb$e%eevee®ee GHe³eesie DeY³eemelee ³esF&ue.
3) DeJekeÀeMe leb$e% eevee®eer Òeieleer Je cenÊJe mHeä keÀjlee ³esF&ue.
4) Deepe®³ee ³egieele ceeefnleer leb$e%eevee®es cenÊJe meebielee ³esF&ue.
5) pewJe Je ve@vees leb$e%eevee®es cenÊJe, HeÀe³eos DeY³eemelee ³esleerue.

3.1 ÒeemleeefJekeÀ

%eevee®ee J³eeJenejerkeÀ GHe³eesie cnCepes leb$e%eeve nes³e. Fceev³egDeue cesmeefOeve ³eeb®³ee celes,
``J³eeJeneefjkeÀ GHe³eesieemeeþer ceeveJeer %eevee®ee kesÀuesuee GHe³eesie cnCepes leb$e%eeve nes³e. ³eele yeg×er,
DeJepeejs, ³eb$emeeceûeer, meeceeefpekeÀ peerJeve lemes®e YeeweflekeÀ Jeml et ³ee meJee¥®ee meceeJesMe neslees.'' leb$e$eeve
ne Meyo meJe&meeceev³eHeCes ceeveJeer %eevee®ee J³eJeneefjkeÀ DeeefCe Meeðeer³e GÎsMeHetleeameeþer kesÀuesuee GHe³eesie
³eemeeþer JeeHejuee peelees.
munotes.in

Page 42

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
42 je@yeì& Jee@ìjmeve ³eeb®³eeceles, ``leb$e%eeve cnCepes efkeefkeOe Òeef¬eÀ³eeleerue peeCeerkehetke&keÀ kesÀueeueer efveke[
p³eele kemlet , heoeLe¥ %eeve DeeefCe GHe ³egkeÌlelee Demeles .“ leb$e%eevecegU GÎsMe GHe³egkeÌlelee ne Demelees .
He´ehle Pee}su ³ee J³eeJenejerkeÀ GHe³eesieemee"er keÀmee GHe³eesie keÀjlee ³esF¥} les leb$e%eeve heneles. leb$e%eeve
ner keÀenerlejer GHe³egkeÌle efvecee&Ce keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Demetve ³ee Òeef¬eÀ³esle ÒeeHle %eevee®ee J³eeJenejerkeÀ
GHe³eesie kesÀuee peelees.

pewefJekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀer (Bio - Technology) DeeefCe ve@vees le b$e%eeve efJeJeeHejecegUs leb$eeefOeefÿle ceeveJe meceepee®³ee DeveskeÀ mecem³eeb®es efvejekeÀjCe nesCeej Deens. Goe. pewefJekeÀ
DeefYe³eebef$ekeÀer®³ee leb$ee®ee ke=ÀkeÀjlee ³esleele. DeMee mebkeÀjerle efye³eeC³eeb®ee JeeHej keÀªve DeVeOeev³ee®es GlHeeove Je iegCeJeÊee ³eele
YejerJe kee{ keÀjlee ³esles. ³ee leb$eeÜejs Òe®eb[ Jesieeves Jee{CeeN³ee ueeskeÀmebK³es®eer DeVeOeev³ee®eer iejpe
YeeieefJelee ³esF&ue Demee Meeðe%eebvee DeelceefJeéeeme Demeu³eeves DeVeOeev³eeJee®etve keÀesCee®ee ce=l³et nesCeej
veener, Demee efoueemee ceeveJepeeleeruee efceUeuee Deens.

³ee leebef$ekeÀ Òeieleer®es DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®es ³eesieoeve cnCepes 20 J³ee MelekeÀele meJe&meeceev³e ueeskeÀeble
efJe%eeveefJeGHe³egkeÌleleeJeeoer, ueeskeÀeefYecegKe DeeefCe ueeskeÀefÒe³e yeveues Deens. yeì^ef[ jmesue ³eebveer cnìu³ eeÒeceeCes
efJeéee®es jnm³e peeCeC³ee®es meeOeve cnCetve SkesÀkeÀeUer efJe%eeveeuee ceesue nesles. leb$eefJeÐes®³ee DeodYetle
Heje¬eÀceebcegUs efJeée yeoueC³ee®eer cegkeÌleer meebieCeejs cnCetve Deepe efJe%eevee®eer eEkeÀcele kesÀueer peeles.

3.2 leb$e%ee ve Jee{ DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀeme

S[Je[& ³ee efJe®eejJebleeves `ìskeÌvee@uee@peer ìg[s' ³ee ûebLeele Demes cele J³ekeÌle kesÀues Deens keÀer, `leb$e%eeve
GHe³egkeÌlelee efvecee&Ce keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Demetve l³eele ÒeeHle Meeðeer³e %eevee®ee J³ eeJeneefjkeÀ GHe³eesie
keÀjC³eele ³eslees.' Fceev³egue cesmeefLeve ³eeb®³ee celes, `J³eJeneefjkeÀ GHe³eesieemeeþer keÀjC³eele Deeuesuee
Meeðeer³e %eevee®ee GHe³eesie cnCepes leb$e%eeve nes³e.'

Jesyemìme& Fbìjve@Meveue िडशनरी ceO³es leb$e%eevee®eer J³eeK³ee, `%eevee®ee J³eeJeneefjkeÀ GHe³eesiece
cnCepes leb$e%eeve' DeMeer keÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee meJe& J³eeK³esJe©ve Demes mHeä nesles keÀer leb$e%eeve ns
ceeveJeer peerJeveeleerue efJeefJeOe mecem³ee mees[efJeC³eeme eþer GHeueyOe Demeuesu³ee Meeðeer³e %eevee®ee GHe³eesie
keÀjC³ee®es leb$e Deens.

meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle leb$e%eeve ns cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJele Demeles. YeejleemeejK³ee
efJekeÀmeveMeerue osMeeble mecem³eebJejerue GHee³e ³eespe vesmeeþer leb$e%eevee®ee DeJeuebye HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele
keÀjC³eele ³eslees. HeCe ³ee leb$e%eevee®ee GHe³eesie keÀjleevee Ke®ee&Jej efve³eb$eCe þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
keÀejCe meJe&peCe DeeefLe&keÀ ¢äîee me#ece vemeleele. meeceeefpekeÀ efJekeÀemeele leb$e%eevee®eer YetefcekeÀe
DeefleMe³e cenÊJee®eer Demeles. ne efJekeÀeme DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.

1) efMe#eCe #es$eë –
leb$e%eeveecegUs efMe#eCe#es$eele DeveskeÀ megefJeOee GHeueyOe Peeu³ee Deensle. l³eecegUs HegmlekesÀ Je
efve³elekeÀeueerkeÀeb®eer íHeeF& lJeefjle Je ®eebieueer nesles, FbìjvesìJej ceesþîee ÒeceeCeele Mew#eefCekeÀ ceeefnleer munotes.in

Page 43

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
43 GHeueyOe nesles, efJeefJeOe cnCepes 10 Jeer, 12 Jeer, SHeÀ.Jee³e yeerS./ yeer.Smmeer / yeer.keÀe@ce,
FbpeerefveDejeRie, ces[erkeÀue Fl³eeoer ÒeJ esMe Òeef¬eÀ³ee Je Heefj#ee HeÀe@ce& Dee@ve ueeF&ve Yejues peeleele.

2) JewÐekeÀ#es$e :
JewÐekeÀ#es$eele leb$e%eeve cenÊJeHetCe& Deens, uesmej leb$e%eeve ns JewÐekeÀMeeðeele Debleie&le Meðeef¬eÀ³esmeeþer®e
keÀeve [esU, cebsot ³ee veepetkeÀ YeeieeJejerue M eðeef¬eÀ³esle JeeHejues peeles. ner jkeÌleefJejefnle Meðeef¬eÀ³ee
Deens. lemes®e pewJejmee³eveMeeðeele HewMeer³e He®eve Je DeCetmlejebJejerue ÒekeÀeMe jemee³eefvekeÀ DeO³eemeele
³eslees.

3) mebieCekeÀ #es$e / ceeefnleer leb$e%eeve :
ceeefnleer leb$e%eevee le FueeskeÌì^e@efvekeÀ mebieCekeÀ Je mebieCekeÀ keÀe³e&ÒeCeeueer®ee GHe³eesie keÀ©ve ceeefnleer®es
©HeelejCe, ceeefnleer HeeþefJeCes, meeþefJeCes, mebj#eCe keÀjCes, megjef#eleHeCes nJeer Demeuesueer ceeefnleer
meeþefJeCes DeeHeCeeme menpe Meke̳e nesles. D eveskeÀ keÀe³ee&ue³eeceO³es J³eJenejele megueYelee Je mHeälee
³esC³eemeeþer mebieCekeÀe®ee JeeHej ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee peelees. lenMeerue keÀe³ee&ue³es, jsJnsv³et Keeles,
ûeeceHeb®ee³ele, efJeefJeOe Dee@HeÀermesme ³eeb efþkeÀeCeer mebieCekeÀe®ee Jee Hej keÀ©ve iewj ÒekeÀej Je J³eJenej ³eebvee
DeeUe yemeuee Deens. mebieCekeÀerkeÀjCeecegUs ueeskeÀebvee keÀceer Ke®ee&le Je JesUele omleSsJepeeb®³ee efJeefJeOe
veeWoer®³ee Òeleer Je efJeefJeOe ÒekeÀej®es oeKeues lJejerle efceUt ueeieues Deensle.

4) Dee@ve ueeF&ve J³eJenej #es$e :
Dee@ve ueeF&vecegUs ûeenkeÀ Je J³eeHeejer ³eebvee lJejerle Je Jesieeves J³eJenej FbìjvesìÜejs l³eeb®³ee mees³eerÒeceeCes
keÀjlee ³esT ueeieues. Iejmeyeu³ee jsuJe Je efJeceeve Deej#eCe eflekeÀerì efceUt ueeieues. yeBkeÀebveer F& -yeBeEkeÀie
megefJeOee meg© kesÀueer Deens. l³eecegUs yeBkeÀe®es J³eJenej Iejer yemetve keÀjlee ³esT ueeieues Deensle. F& -
keÀe@ceme&Üejs Dee@veueeF&ve Kejsoer efJe¬eÀer keÀjlee ³esles.

5) jeä^er³e megj#ee #es$e :
DeJekeÀeMe leb$e%eeveecegUs jeä^er³e megj#ee keÀjlee ³esT ueeieueer Deens. DeJekeÀeMe leb$e%eeveecegUs Me$et®³ee
mewv³ee®³ee neue®eeueer, l³eeb®ee leU, ³eeb®eer íe³eeef®e$es GHeûeneÜejs DeeHeCeeme ÒeeHle nesleele. ³ee
ceeefnleercegUs DeeHeu³eeuee jeä^er³e megj#ee efve³eespeve DeeKeCes meeshes peeles. jeä^er³e megj#ee ner osMee®³ee
DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efJekeÀemeeleerue cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens.

6) Ye´ceCeOJeveer :
Ye´ceCeOJeveer®ee (ceesyeeF&ue) JeeHej meJe&®epeCe keÀjle Demeu³ee®es efometve ³esles. Þeerceble Demees eEkeÀJee iejerye
l³eeb®³e ekeÀ[s Ye´ceCeOJeveer Deens®e. ³ee Ye´ceCeOJeveer®ee jer®eepe& 10/ - Heemetve Demeu³eecegUs lees meJee¥vee
HejJe[lees.

7) Flej #es$es :
FueskeÌì^e@efvekeÀ JeesìeRieceMeerve Deeu³eecegUs celeoeveeleerue ieeWOeU Je celeceespeCeer meesHeer Peeueer Deens. MesD ej
yeepeej HetJeea keÀeieoeJej neslee lees Deelee mebieCekeÀele Deeu³eecegUs IeesìeUs keÀceer nesle iesues Je ueeskeÀ
FbìjvesìJej yemetve J³eJenej keÀ© ueeieues. lemes®e nJeeceeve Deboepe, DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ³eener #es$eele
leb$e%eevee®ee JeeHej nesT ueeieuee Deens.
munotes.in

Page 44

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
44 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : leb$e%eeve Jee{ DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀeme mHeä keÀje.






3.3 uesPej leb$e%eeve

uesPej MeueekeÀe®es leb$e%eeve ÒekeÀeMe lejbiee® ³ee iegCeOecee&Meer veie[erle Deens. meJe&meeOeejCe ÒekeÀeMe ne
efJemkeÀUerle mJe©Hee®ee Demeu³eeves, l³eeleerue Tpee& SkeÀef$eleHeCes jent MekeÀle veener. DebOeejele
efJepesjer®ee (Torch) Peesle ìekeÀuee lej lees HeÀej HeÀej 100 ceerìj DeblejeHe³e¥le Heesn®et MekeÀlees.
me®e&ueeF&ì ®ee ÒekeÀeMePeesle 1000 ceerìj Debl ejeHe³e¥le Heesn®et MekeÀlees, keÀejCe l³eeleerue ÒekeÀeMe Tpee&
DeefOekeÀ SkeÀJeìuesues Demeles. 1960 meeueer DecesefjkeÀve Meeðe%e efLeDees[j n@jeu[ cewceeveves
SkeÀJeìuesu³ee ÒekeÀeMee®eer MeueekeÀe efvecee&Ce kesÀueer. ³ee ÒekeÀeMe MeueekesÀuee `uesPej ' Demes veeJe osC³eele
Deeues. l³eeleerue leb$ee®³ee FiueerMe Meyoeb®³ee DeÐee#ejeb®³ee DeeOeejs keÀjC³eele Deeues. les leb$e cnCepes
’Light Amplification by Stimula ted Emission of Radiation .“ ns uesmej ³ee
mebef#eHle Meyoe®es mHeäerkeÀjCe Deens. ³ee®ee De Le& ÒeejCee®³ee Glmeefpe&le GÎerHeveeletve Peeuesues ÒekeÀeMe
efJeJeOe&ve Demee DeLe& Deens. uesmej ceeieerue lelJe 1965 ceO³es ìeTvme ³eebveer mHeä kesÀues. Heefnuee
uesmej 1960 ceO³es efLeDees[j cewceeve ³eebveer ceeCekeÀe®³ee ©Ue®ee JeeHej keÀªve le³eej kesÀuee. Deelee
êJeHeoeLee&®ee Je Jee³et®ee JeeHej keÀ©ve le³eej kesÀuesues uesmej ner GHe³eesieele DeeCeues peeles.

uesmej cnCepes GÊesefpele efkeÀjCe, Glmeiee&®es efJeJeOe&ve, efoJ³ee®ee ÒekeÀeMe ne efvejefvejeȳee lejbieeb®ee Jee
uenjeR®ee yeveuesuee Demelees. ÒekeÀeMee®³ee jbie -lejbie ueebyeerJej DeJeuebyetve Demelees. uesmej ÒekeÀeMe SkeÀe®e
ueebyeer®³ee lejbiee®ee Demelees; FlekesÀ®e veener lej SkeÀe®e efoMesves, SkeÀe®e JesUer SkeÀe®e peeieer ceeLee Je ojer
Demeuesues Demeleele. uesmej®³ee ³ee iegCeOecee&uee megmebielelee cnCeleele. megmebieleele ³ee iegCeOecee&cegUs uesmej
efkeÀjCeMeueekeÀe yeepetuee ve Hemejlee SkeÀe®e efoMesves KetHe Deblej peeles. yeepetuee Hemejle vemeu³eeves
MeueekesÀ®ee Gpee&Nneme nesle veener Je p³ee HeoeLee&Jej leer He[les , lesLes Lees[îee #es$eHeÀUeJej®e KetHe
Tpee&®ee ceeje neslees. uesmej®³ee iegCeOecee&cegUs GÐeesie, DeewHeÀej ®eebieuee GHe³eesie keÀªve Ieslee ³eslees.

uesPej - efkeÀjCeMeueekeÀeb®es iegCeOece&ë
meJe&meeceev³e ÒekeÀeMeefkeÀjCeebHes#ee uesmej efkeÀjCeMeueekeÀeb®es iegCeOece& efYeVe Demeleele.
1) meJe&meeceev³e ÒekeÀeMeefkeÀjCeeble Demeuesues lejbie JesieJesieȳee lejbieueebyeer®es (Wave Lenghth)
Demeleele. lej uesmej efkeÀjCelejbie SkeÀe®e lejbieueeby eer®es Demeleele.
2) meJe&meeceev³e ÒekeÀeMeefkeÀjCe Flemlele: YeìkeÀCeejs Demeleele lej uesmej efkeÀjCe efveOee&efjle efoMesves®e
ceeie&¬eÀceCe keÀjleele.
3) meJe&meeceev³e ÒekeÀeMeefkeÀjCe efJemkeÀUerle (Incoherent) mJe©Hee®ee Demelees; lej uesmej
efkeÀjCeMeueekeÀe SkeÀef$ele Jee mecemebefpele mJe©Hee®eer (Coherent) Demeles. munotes.in

Page 45

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
45 uesmej leb$e%eevee®eer GHe³egkeÌlelee:

1) JewÐeefkeÀ³e Meeðe : –
ceeveJeer kesÀmee®³ee 1/50 DeekeÀeje®³ee YeeieeJej De®etkeÀHeCes uesmej MeueekeÀe keWÀefêle keÀjlee ³esles;
l³eecegUs Mejerjeleerue Òel³eskeÀ HesMeer efìHelee ³esles. peJeU®³ee ®eebieu³ee Yeeieeuee OekeÌkeÀe ve ueeielee
Mejerjeleerue jesieûemle Yeeie peeUtve ìekeÀlee ³eslees. uesmej Meðeef¬eÀ³esle uesmej MeueekeÀeleerue Gueeieueer®e Leb[ nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³esce gUs jkeÌle Jeeefnv³eebleerue jkeÌle ieesþtve l³ee yebo nesleele Je l³eecegUs
jkeÌleðeeJe ìUlees. cnCetve uesmej Meðeef¬eÀ³ee ner jkeÌleernerve Meðeef¬eÀ³ee nesles. uesPej MeueekesÀ®ee JeeHej
kesÀuesueer Meðeef¬eÀ³ee peblegefJejefnle nesles.

meO³ee Òe®eef uele Demeuesueer Meðes efpeLes Heesnes®et MekeÀle veenerle, DeMee DeJe³eJeebJejner uesmej Meðeef¬eÀ³ee
ueerue³ee keÀjlee ³esles. [esȳee®³ee Meðeef¬eÀ³esle megìuesues ¢keÀHeìue og©mle keÀjC³eeme Je ceOegcesner
©iCeeb®³ee ¢keÀHeìueebleerue otef[esUe, ceWotleerue ieeþ keÀe{Ces, DeumejceOeerue jkeÌleñeeJe LeebyeJeCes, Heesìeleerue ke@ÀvmejJej GHe®eej DeMee
DeveskeÀ efþkeÀeCeer uesmej JeeHejuee peelees.

2) OeeletMeeðe :
uesmej®³e e Debieer Demeuesu³ee ÒeKejlescegUs Je mecemebefpelescegUs OeelegMeeðeeleerue De®etkeÀlee 100 ìkeÌkesÀ
He³e¥le Heesn®eueer Deens. keÀesCeleener HeoeLe&, keÀeieo, ueeketÀ[, keÀeHe[, Huee@mìerkeÀ, keÀþerCe Oeelet, ef®eveer
ceeleer®eer Yeeb[er Jee Jemlet, keÀ e®e Je Deieoer keÀþerCe efnN³eeuee efí$e Hee[lee ³esles. oerve He=ÿYee SkeÀceskeÀebvee
pees[Ces, efJeleUCepees[ (Welding) , menpeHeCes nesles. mebefceÞes le³eej keÀjCes ³ee MeueekesÀves menpe
Meke̳e nesles. Oeelet SkeÀoce efJeleUleele Je PeìkeÀve Leb[ nesl eele. ³ee Òeef¬eÀ³escegUs mebefceÞeeb®eer Ie[Ce
Jesieȳee He×leerves nesles.

3) mewefvekeÀer GHe³eesie:
#e efkeÀjCe Òe®eb[ Tpee& Jeentve vesleele. l³eeb®³ee meene³³eeves DeveskeÀ Meðes efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer
Deensle. meO³ee les GHeûeneJej yemeefJeC ³ee®es Òe³elve ®eeuet Deensle. #eCeeOee&le meJe& keÀener peUtve Yemcemeele
keÀjlee ³esCes Meke̳e Peeues Deens.

4) mebosMeJenve:
ueebye DeblejeJej oUCeJeUCe þsJeC³eeme uesmej HeÀej GHe³egkeÌle Deens. vesnceer®³ee leeby³ee®³ee leejsHes#ee
kesÀmeemeejKeer yeejerkeÀ keÀe®es®eer leej keÀePetve, l³eeletve uesmej HeeþJetve npeejHeì peemle ceeefnleer HeeþJelee
³esles. SkeÀe®e JesUer SkeÀe®e keÀe®e leejsletve npeejes otjOJeveer pees[lee ³esleele.

5) Flej GHe³eesie:
He=LJeerHeemetve ®ebêemeejK³ee DeekeÀeMemLe ûe neb®es Deblej ceespelee ³esles. JeeleeJejCe otefjmee³eveeb®es ueneve keÀCe MeesOeC³eeme Meeðe%e uesmej JeeHejleele. ûeeceesHeÀesve leyekeÀ[ermeejK³ee uesmej
efkeÀjCeebceveer OJeveercegêCe Jee ef®e$ecegêCe keÀjlee ³esles Je Hegvne u esmej efkeÀjCe JeeHe©ve®e les JeepeJelee Je
Heenlee ³esleele. l³eecegUs Lees[ peeiesle KetHe®e cegêCe keÀjlee ³esles. iegCeJeÊee G®®e Òeleer®eer Demeles Je ner
leyekeÀ[er keÀOeer®e efPepele veener.
munotes.in

Page 46

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
46 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : uesmej leb$e%eeve cnC epes keÀe³e?







3.4 GHeûen /DeJekeÀeMe leb$e%eeve

DeeqiveyeeCe Je DeJekeÀeMe³eeve ³eeb®eer j®evee, ³eeveeceOeerue veevee ÒekeÀej®³ee efve³eb$eCe He×leer, ³eeveeleerue
DeJekeÀeMe ³ee$eeR®eer DeVe, HeeCeer Je nJee ³eeb®eer J³eJemLee Fl³eeoeryeeyele leebef$ekeÀ¢äîee Meeðe%eebveer ceesþer
Òeieleer kesÀueer Deens. DeblejeUele efHeÀjCeeN³ee GHeûenebcegUs HetJeeaHes#ee Deelee ûenleeN³eeb®ee De®etkeÀ JesOe IesCes
Meke̳e Peeues Deens.

GHeûen eEkeÀJee DeJekeÀeMe leb$e%eeve cnCepes pes DeJekeÀeMeeMeer efveie[ erle Deens, DeblejeUeleerue ÒeJesMe,
DeblejeUeleerue mebj®eveeb®ee JeeHej DeeefCe l³eeb®es DeefmlelJe efìkeÀJeCes Je ueeskeÀebvee Je Jemletbvee DeJekeÀeMeeletve
Hejle DeeCeCes. DeeqiveyeeCe ³eeveeuee eEkeÀJee GHeûenebvee keÀ#esle vesC³eemeeþer ueeieleele. DeJekeÀeMe MeesOekeÀ,
GHeûen DeeefCe DeeblejeU Òe³eesieMeeUe keÀ#esle vesC³eemeeþer DeeqiveyeeCeeb®ee JeeHej neslees.

GHeûeneb®es ÒekeÀej :
1) DeblejeU GHeûen - ns GHeûen otjmLe ûeneb®es oer efIe&keÀeb®es DeeefCe Flej DeblejeU Jemletb®es Hejer#eCe.
2) pewefJekeÀ GHeûen - ns GHeûen efpeJeble ÒeeC³eebvee vesC³eemeeþer le³eej kesÀuesues Demeleele. meeOeejCeHeCes
Jew%eeefvekeÀ Hejer#eCeemeeþer JeeHejleele.
3) mebosnJeenkeÀ GHeûen - ns GHeûen Debleefj#eele mLeeveye× Demeleele Je l³eeb®ee GÎsMe otjmebosMeJenve
ne Deens.
4) ueneve GHeûen - ns GHeûen nuekesÀ Je DeekeÀejeves ueneve Demeleele. efceveer GHeûen 200 les 500
efkeÀûe@, cee³e¬eÀes GHeûen 200 efkeÀ.ûe@. Hes#ee keÀceer, ve@vees GHeûen 10 efkeÀ.ûe@. Hes#ee keÀceer Demes
JeieeakeÀjCe keÀjC³eele ³esles.
5) veewkeÀeve³eve GHeûen : ns GHeûen jsef[Dees lejbie HeeþefJeleele, peefceveerJejerue ®eue eqmJekeÀejkeÀl³ee¥vee
l³eeb®es mLeeve efveef½ele keÀjC³eemeeþer.
6) He=LJeer efvejer#eCe GHeûen : He=LJeer®es efvejer#eCe keÀjC³eemeeþer DeblejeUele HeeþefJeues peeCe ejs GHeûen ns
He=LJeer®eer íe³eeef®e$es keÀe{tve He=LJeerJej HeeþJeleele.

ke=Àef$ece GHeûeneb®eer j®evee :
ke=Àef$ece GHeûen He=LJeerHeemetve efkeÀl³eskeÀ npeej efkeÀueesceerìj otj DeblejeJej Ye´ceCe keÀjerle Demelees.
l³ee®³eeceOeerue ³eb$eCee ner mebJes oveMeerue Je iegbleeiegbleer®eer Demeles. SkeÀoe GHeûen DeJekeÀeMeele Oee[uee keÀer,
ceie l³ee®eer og©mleer ner SkeÀ efyekeÀì mecem³ee Demeles. cnCetve HeeþefJeC³eeHetJeea®e lees Meke̳elees veeog©mle
nesCeej veener DeMeer o#elee Iesleueer peeles. DeJekeÀe Meelener GHeûen Ye´ceCeeme keÀener De[LeUs Demeleele. munotes.in

Page 47

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
47 l³eeb®³eeJej ceele keÀjC³ee®eer GHee³e³eespevee leb$e%eebvee GHeûenele yemeJeeJeer ueeieles. ke=Àef$ece GHeûenebceO³es
meJe&meeOeejCeHeCes Heg{erue GHekeÀjCes yemeefJeuesueer Demeleele. 1) jsef[Dees uen jer Òe#esHeCe ³eb$e 2)
meewjefJeÐegle Ieì 3) leeHeceeve ceespeCeejs GHekeÀjCe 4) GukeÀeHeelee®eer veeWo IesCeejs GHekeÀjCe 5)
Deefleveerue efkeÀjCe ceespeCeejs GHekeÀjCe 6) DeekeÀeMeer³e (SefjDeue) 7) otjef®e$eJeeCeer keÀ@cesje 8) efoMee
efve³eb$ekeÀ 9) ke À#eeefve³eb$ekeÀ Fl³eeoer.

³ee GHeûeneleerue mebosMe Òe#esefHele keÀjC³ee®eer ³eb$eCee íesìer Demejueer lejer leer MekeÌleerMeeueer Demeles. leer
³eb$eCee npeejes efkeÀueesceerìj otj DeblejeJej mebosMe uenjeR®es Òe#esHeCe keÀª MekeÀles. GHeûeneJej yemeJeu esues
meewj IeìkeÀ met³e&efkeÀjCeebHeemetve efJeÐegle efveefce&leer keÀjleele. ³ee efJeÐegle MekeÌleerJej GHeûeneleerue efJeefJeOe
³eb$eCee (otjef®e$eJeeCeer, j[ej, ieCekeÀ³eb$e F) keÀece keÀjerle Demeleele. pesJne GHeûen He=LJeer®³ee íe³esle
(je$eer) ÒeJe sMe keÀjlees, lesJne meewjMekeÌleer l³eeme efceUle veener. DeMee JesUer GHeûeneleerue `meb®ee³ekeÀ
efJepesjer' GHeûenebuee efJeÐegle HegjJeþe keÀjerle Demeles.

DeueerkeÀ[s GHeûeneuee keÀe³e&MekeÌleer®ee (efJeÐegle) HegjJeþe keÀjC³eemeeþer jsef[Dees mecemL eeveer³eeb®ee
(Radio Isotopes) JeeHej kesÀuee peele Deens. GHeûen pesJne He=LJeer®³ee íe³esletve Ye´ceCe keÀjlees Je
pesJne meewj Iej yebo Demeleele, DeMeeJesUer jsef[Dees mecemLeeveer³e ner keÀe³e&MekeÌleer efvecee&Ce keÀjleele.
GHeûenebleerue efJeefJeOe ³eb$es ®eeueefJeC³eemeeþer ueeieCeejer MekeÌleer DeCegMekeÌleerletve keÀMeer efceUefJelee ³esF&ue.
cnCepes®e GHeûenebleerue DeCegMeeqkeÌleefveefce&leer keWÀê keÀmes yemeJelee ³esF&ue ³eeJej meO³ee DeJekeÀeMe Meeðe%e
mebMeesOeve keÀjerle Deensle.

Fbef[³eve ve@Meveue me@ìsueeF&ì ceeefuekeÀe - (INSAT) :
`Fvme@ì -1' ne yengGÎsefMe ³e jeä^er³e GHeûen Deens. ³ee GHeûeneme ìsefuekeÀc³egefvekesÀMeve, nJeeceevee®ee
DeY³eeme, osMeYej ìerJner. ®es peeUs HemejefJeCes, jsef[Dees Je efì.Jner ÒemeejCee®es ³eesi³e efJelejCe keÀjCes
³eemejKeer keÀeces efoueer iesueer. 10 SefÒeue 1982 jespeer DecesefjkesÀ®³ee ceoleerves `Fvme@ì -1 Des' GHeûen
DeJekeÀeMeele mees[uee iesuee. cee$e 147 efoJemeeb®³ee Ye´cebleerveblej lees efvekeÀeceer Peeuee. l³eeveblej `Fvme@ì
1 yeer' ne GHeûen DecesefjkesÀ®³ee®e ceoleerves 30 Dee@iemì 1983 jespeer, `Fvme@ì -1 meer' ne GHeûen
ÖeÀevme®³ee meene³³eeves 22 peguew 1980 jespeer DeJekeÀeMeele mees[uee iesuee. `Fvme@ì -2 Des' 10 peguew
1992 jespeer lej `Fvme@ì -2 yeer' 23 peguew 1993 jespeer ÖeWÀ®e efie³e eveeleerue Òe#esHeCe keWÀêeJe©ve
DeJekeÀeMeele efmLej keÀjC³eele Deeues.

Fbef[³eve efjceesì meseÅvmeie me@ìsueeF&ì (IRS) :
Yeejlee®³ee Heefnu³ee IRS-1A ³ee GHeûene®es jefMe³ee®³ee JnesmìeskeÀ je@kesÀ쮳ee meene³³eeves 17 cee®e&
1988 jespeer kesÀues iesues. ³ee GHeûeneÜejs Yeejlee®³ee vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®es Je©ve meJex#eCe keÀjCes,
l³eeb®eer ceeefnleer pecee keÀjCes Je l³eeb®es JeieeakeÀjCe keÀjCes Meke̳e Peeues. ogmeje GHeûen IRS-1B ne 29
Dee@iemì 1991 jespeer DeJekeÀeMeele mees[C³eele Deeuee. ³ee GHeûeneJej Del³eble mebJesoveMeerue Demes leerve
ke@Àcesjs Deensle. ³ee ke@ÀcesN³eebvee Òel³eskeÀer ®eej eEYeies Demetve leer efvejefvejeȳee ÒekeÀeMeebvee Òeeflemeeo osCeejer
Deensle. ne GHeûen He=ÿerYeeieeleerue eEkeÀJee He=ÿYeeieeKeeueerue Yeeiee®es ef®e$eerkeÀjCe keÀjlees Je l³ee®eer
ceeefnleer mebkeÀueve, vekeÀeMes, DeeuesKe keÀªve He=LJeerJej HeeþefJele Demelees. ³eeveblej IRS-1C ne GHeûen
DeblejeUele mees[uee iesuee. IRS-1D ne ueJekeÀj®e DeblejeUele mees[uee peeCeej Deens. ³ee
GHeûenebkeÀ[tve efc eUeuesu³ee ceeefnleer®es mebkeÀueve, efJeMuesefjceesì meseÅvmeie' keWÀêele ®eeueles.
munotes.in

Page 48

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
48 3.4.1 DeJekeÀeMe leb$e%eevee®es GHe³eesie :
GHeûen eEkeÀJee DeJekeÀeMe leb$e%eevee®es GHe³eesie Heg{erue ÒeceeCes Deens le.

1. meeiejer efJekeÀeme :
meeiejer mebMeesOeveemeeþer DeesMeveme@ì -I DeeefCe DeesMeveme@ ì-II ns GHeûen Yeejleeves Òe#esefHele kesÀues Deensle.
DeesMeveme@ì ne otj -mebJesoer GHeûen Demetve ceuìer mHeskeÌì^ue ke@ÀcesN³ee®³ee meene³³eeves meeiejer He=ÿYee iee®eer
íe³eeef®e$es IesC³ee®es keÀe³e& keÀjC³eeyejesyej®e, mke@Àìjesceerìj ³ee cee³e¬eÀesJesJn j[ej®³ee meene³³eeves
meeiejer He=ÿYeeieeJejerue JeeN³ee®³ee Jesieeves ceespeceeHe osKeerue ³ee GHeûenekeÀ[tve Iesleues peeles.

meeiejer mebMeesOeveemeeþer GHe ûeneceeHe&Àle efceUefJeuesueer ceeefnleer, meeceûeer KetHe®e GHe³egkeÌle Demetve ner
ceeefnleer, meeceûeer De®etkeÀ, DeÐee³eeJele DeeefCe efJeéemeveer³e Demeles. meeieje®eer Òeeke=ÀeflekeÀ DeeefCe pewefJekeÀ
ceeefnleer efceUefJeC³ee®es keÀe³e& ³ee GHeûenek eÀ[tve kesÀues peeles.

2. nJeeceeve Deboepe :
De®etkeÀ efJeéemeveer³e nJeeceeve Deboepe, ke=ÀGHe³egkeÌle Deens. nJeeceeve mebMeesOeveemeeþer GHeûeneb®es GHe³eespeve kesÀu³eecegUs nJeecee ve Deboepee®eer
De®etkeÀlee DeeefCe efJeéemeveer³elee Jee{les. Yeejlee®³ee DeJekeÀeMe keÀe³e&¬eÀceebleie&le nJeeceeve mebMeesOeveemeeþer
`cesìme@ì' veeJee®ee GHeûen meHìWyej 2002 ceO³es Òe#esefHele keÀjC³eele Deeuee neslee. l³ee®es veeJe
keÀuHevee -1 Demes keÀjC³eele Deeues Demetve INSAT - 3A ne DeefmLej yengGÎsMeer³e GHeûen SefÒeue
2003 ceO³es DeJekeÀeMeele Òe#esefHele keÀjC³eele Deeuee. ³ee oesvner GHeûenebkeÀ[tve nJeeceeveefJeceeefnleer Òemeeefjle kesÀueer peeles. GHeûenebkeÀ[tve Deeuesues íe³eeef ®e$es, j[ej ³eb$eCee, ®e¬eÀerJeeoU,
Oeeske̳ee®eer met®evee ÒemeejCe keWÀê, jeä^er³e ceO³ece keÀeueeJeOeer nJeeceeve Deboepe ³eb$eCee keWÀê Yeejleer³e
nJeeceeve efJeYeeie ³eeb®³ee mecevJe³eeletve Yeejlee®³ee nJeeceeve Deboepee®es keÀe³e& ®eeuele Demetve De ueerkeÀ[erue
keÀeUele ®e¬eÀerJeeoUe®eer HetJe&met®evee ueJekeÀj efceUt ueeieu³eeves peerefJeleneveer DeeefCe efJeÊeneveer ìeUCes
Meke̳e nesle Deens. l³eecegUs GHeûeneb®eer nJeeceeve mebMeesOevee®³ee ¢äerves YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer
þjles.

3. DeJe keÀeMee®es meeceefjkeÀ GHe³eespeve :
DeJekeÀeMe mebMeesOeveele peieeves ceesþer Òeieleer ieeþueer Deens. DeveskeÀ jeä^eveer DeeHeues GHeûen DeJekeÀeMeele
Òe#esefHele kesÀues Deensle. ³ee DeJekeÀeMe mebMeesOevee®eer nJeeceeve Deboepe, mebosMe Jenve, keÀjceC etkeÀ ³ee
meboYee&le ceeveJelesuee ceesþer ceole Peeueer Deens. Hejbleg jeä^ebleie&le mHeOee& osKeerue efyekeÀì Peeu³eeves
DeJekeÀeMee®ee meeceefjkeÀ yeeyeeRmeeþer GHe³eesie nesC³ee®eer Yeerleer Deepe efvecee&Ce Peeueer Deens. nsjefiejer
keÀjCeeN³ee GHeûen ebHe³e¥le Flej jeä^eb®³ee neue®eeueerJej osKejsKe þsJeueer peele Deens. l³eecegUs DeveskeÀ
jeä^s DeMee ÒekeÀej®³ee GHeûeneb®eer efveefce&leer keÀjleerue DeMeer Yeerefle J³ekeÌle nesle Deens.

YetHe=ÿeJe©ve DeJekeÀeMeeleerue GHeûen veä keÀjC³ee®eer ®ee®eCee r peevesJeejer 2007 ceO³es ®eerveves Iesleueer
³eecegUs ne OeeskeÀe efveef½ele Jee{uee Deens. DeMee ÒekeÀej®es leb$e%eeve efJekeÀefmele osMeebkeÀ[s Deens®e. Hejbleg
Flej osMe osKeerue DeMee ÒekeÀej®es leb$e%eeve efJekeÀefmele keÀjleerue Je ³ee leb$e%eevee® eer Deefveä DeMeer mHeOee&
efvecee&Ce nesF&ue.
munotes.in

Page 49

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
49 DeJekeÀeMeeleerue Meðe : mHeOee& jesKeC³eemeeþer lemes®e DeJekeÀeMee®ee GHe³eesie HeÀkeÌle Meebleleece³e ceeiee&ves®e
keÀjC³eemeeþer Deeblejjeä^er³e DeJekeÀeMe keÀjej keÀjC³eele Deeuee. ne keÀjej Dee@keÌìeWy ej 1967 ceO³es®e
ceev³e keÀjC³eele Deeuee. 1 peeves 2005 He³e¥le 98 osMeebveer ne keÀjej ceev³e kesÀuee Deens.

4. veeiejer efve³eespeveemeeþer GHeûeneb®es GHe³eespeve :
veeiejer efve³eespeveemeeþer DeÐe³eeJele vekeÀeMes KetHe®e DeeJeM³ekeÀ Demeleele. jmle s GÎeves, HeeCeer HegjJeþe,
megefJeOee MeeUe, FefmHeleUs, ceb[F&, ie=n ÒekeÀuHe Fl³eeoer meJe& yeeyeeR®es SkeÀef$elejerl³ee efve³eespeve
kesÀu³eecegUs Menje®es efve³eespeve megìmegìerle nesles. Yeejleele veeiejerkeÀjCee®ee Jesie Jee{le Demetve l³eemeeþer
DeeÐee³eeJele vekeÀeMeebyejesyej®e les vekeÀeMes efJeéemeveer³e DemeCes iejpes®es Deens. l³ee ¢äerves GHeûenebÜejs
keÀe{uesueer íe³eeef®e$es HeÀej GHe³egkeÌle þjleele. otjmebJesoer GHeûenebceO³es yemeefJeuesu³ee He@ve ¬eÀesce@ìerkeÀ
ke@ÀcesN³ee®³ee meene³³e eves He=LJeer Jejerue De®etkeÀ íe³eeef®e$es Ieslee ³esleele. meO³ee®³ee keÀeUele DeeOegefvekeÀ
leb$e%eevee®³ee meene³³edeves ³ee íe³eeef®e$eeb®es efjPeesu³egMeve KetHe®e Jee{ues Deens. Yeejlee®ee otjmebJesoer
GHeûen `keÀeìexme@ì' ³ee ¢äerves KetHe®e cenÊJe HetCe& Deens.

5. Keefvepe mebHeÊeer efJekeÀeme:
osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer Keefvepe mebHeÊeer®ee efJekeÀeme KetHe®e iejpes®es þjles. Yeejle Keefvepe
mebHeÊeer®³ee ¢äerves KetHe®e mece=× Deens. ³ee Keefvepe mebHeÊeer®ee GHe³eesie keÀjC³eemeeþe r Keefvepe
mebmeeOeveeb®ee ³eesi³e MeesOe IesCes DeeJeM³ekeÀ Demetve l³ee ¢äerves otjmebJesoer GHeûen KetHe®e cenÊJeHetCe&
þjleele. otjmebJesoer GHeûeneb®³ee meene³³eeves, YetHe=ÿeJejerue íe³eeef®e$es He@ce ¬eÀesce@ìerkeÀ ke@ÀcesN³eeÜejs
Iesleueer peeleele . ³ee íe³eeef®e$eeb®³ee meene³³eeves KeefvepemebHeÊeer DemeCeeN³ee #es$eeb®eer efveef½eleer keÀ©ve
l³ee meboYee&leerue ceeefnleer oMe&keÀ vekeÀeMes DeeefCe ceeefnleer meeceûeer efceUefJeueer peeles. Keefvepe mebHeÊeer®³ee
ceeefnleer -meeceûeer®eer GHe³eesef iele Jee{efJeC³eemeeþer ceeefnleer -meeceûeer®es ³eesi³e J³eJemLeeHeve DeeJeM³ekeÀ
þjles. l³ee ¢<ìerves ``jeä^er³e mebmeeOeve ceeefnleer J³eJemLeeHeve ³eb$eCee'' keÀe³e&jle Demetve ³ee ³eb$eCeskeÀ[tve
ceeefnleer meeceûeer®ee meeþe Keefvepe mebHeÊeer DemeCee N³ee efpeu¿eebmeboYee&le Jeieeake=Àle kesÀuee Deens. ³ee
ceeefnleer®es mebieCekeÀe®³ee meene³³eeves `YeewieesefuekeÀ ceeefnleer He×leer' (GSI) ceO³es ©HeeblejCe keÀjlee ³esles.
YeewieesefuekeÀ ceeefnleer He×leer®³ee meene³³eeves Keefvepe mebHeÊeer®³ee ceeefnleer®es Flej #es$eebMeer mecevJe³e keÀjCes
Meke̳e nesles. Keefvepe mebHeÊeer®³ee KeeCekeÀeceeyejesyej®e l³ee Keefvepe mebHeÊeer®ee GÐeesieeceO³es JeeHej
keÀjleevee leer KeefvepemebHeÊeer DeeefLe&keÀ¢äîee osKeerue HeÀe³eosMeerj þjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. ³ ee meJe& yeeyeer
`efjmeesme& me@ì ³ee otjmebJesoer GHeûene®³ee meene³³eeves De®etkeÀ DeeefCe efJeéemeveer³eefjl³ee keÀjlee ³esleele.
cnCetve®e KeefvepemebHeÊeer®³ee efJekeÀemee®³ee ¢äerves GHeûen GHe³eespeve KetHe®e GHe³egkeÌle Deens.

DeeHeueer Òeieleer l eHeemee
ÒeMve DeJekeÀeMe leb$e%eevee®es GHe³eesie mHeä keÀje.







munotes.in

Page 50

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
50 3.4.2 peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer (Global P ositioning System) :
meeiej, Yetceer, nJeeF& ³eeefþkeÀeCeer GPS (Global Positioning System) JeeHejlee ³esles. ³ee
³eb$eCesÜejs ef$eefceleer ( 3 Dimensional ) mLeeveefveef½eleer keÀjlee ³esles. 24 leeme keÀesCel³eener
nJeeceeveeceO³es, keÀesCel³eener YeewieesefuekeÀ #es$eele (Goe. ogie&ce#es$e) keÀjlee ³esCes ³ee ³eb$eCesÜejs Meke̳e
nesles.

1978 meeueer Òe³eesefiekeÀ leÊJeeJej SkeÀ GHeûen keÀe³ee &eqvJele keÀjC³eele Deeuee. lesJneHeemetve veewoue
DeeefCe Jee³egoue ceO³es mebHetCe& peieele SkeÀ Dee½e³e&keÀejkeÀ yeeye cnCetve peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueerkeÀ[s
(GPS) Heeefnues peeles. lemes®e peefceve meJex#eCe DeeefCe vekeÀeMee efveefce&leerceO³es me g×e ner ÒeCeeueer GHe³egkeÌle
þjueer.

peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer®ee GHe³eesie Keeueerue #es$eebceO³es JeeHej keÀjlee ³esT MekeÀlees.
1) ogie&ce YeeieebceO³es mebHeke&À J³eJemLee DeeefCe oUCeJeUCee®eer megueYelee Jee{efJeCes ³ee ³eb$eCesÜejs Meke̳e
nesF&ue. efJeMesKetHe®e HeÀe³eosMeerj Deens.
2) DeÐeeJele vekeÀeMes le³eej keÀjCes lemes®e l³ee vekeÀeMeeb®es ³eesi³e GHe³eespeve keÀjCes ³ee ³eb$eCesÜejs Meke̳e
nesF&ue.
3) DeeHeÊeer - J³eJemLeeHeveemeeþer GPS ³eb$eCee KetHe®e cenÊJeHetCe& Demetve ceneHetj, YetkebÀHe ³eebmeejK³ee
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Òemebieer mLeeveefveef½eleer keÀjCes KetHe®e DeJeIe[ þjles, Hejbleg GPS ³eb$eCesÜejs
mLeeve efveef½eleer keÀ©ve ceolek eÀe³ee&®ee Jesie Jee{Jetve ceolekeÀe³ee&®eer De®etkeÀlee osKeerue Jee{efJelee
³esles.
4) yeebOekeÀece J³eJemee³eeceO³es peer DeJeIe[ GHekeÀjCes JeeHejueer peeleele les meg×e GPS ®ee JeeHej
keÀjleele, efie³ee&jesnkeÀ J³ekeÌleer meg×e DeeHeues mLeeve efveef ½ele mecepeC³eemeeþer GPS ®ee JeeHej keÀ©
MekeÀleerue.
5) Deeieeceer keÀeUeceO³es Jejerue meJe& efþkeÀeCeer GPS ³eb$eCes®ee KetHe®e JeeHej nesCeej Demetve DeueerkeÀ[erue
keÀeUele ³eb$eCes®³ee eEkeÀceleer keÀceer nesle Demeu³ee®es l³eeb®³ee ueJekeÀj®e meJe&meeceev³e ¢äerves eEkeÀceleer
HejJe[CeeN³ee nesleerue. lemes®e GPS ³eb$eCee Demeuesu³ee ceesyeeF&ue HeÀesve®ee JeeHej Jee{sue.

3.4.3 YeewieesefuekeÀ ceeefnleer ÒeCeeuee r (GIS) (Geographical Information System)
mebieCekeÀ ³eb$eCee, mebieCekeÀ ÒeCeeueer, YeewieesefuekeÀ #es$e ceeefnleer ³eeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀ©ve l³ee ceeefnleer®es
efJeMuesceeefnleer ÒeCeeueer ' (GIS) Demes cnCeleele. l³eecegUs YeewieesefuekeÀ vekeÀeMes, DeÐe³eeJele keÀjCes Meke̳e nesles.
lemes®e YeewieesefuekeÀ ceeefnleer®eer GHe³eesefielee Jee{efJeCes Meke̳e nesles.

1. KeeCekeÀeceemeeþer meg³eesi³e mLeeveefveef½eleer Je Deepetyeepet ®³ee Heefjmeje®eer DeeefCe KeeCekeÀece mLeevee®eer
³eesi³e HejmHejHetjkeÀlee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer GIS ®ee ³eesi³e JeeHej neslees.
2. oUCeJeUCe kebÀHev³eebvee ³eesi³e ceeiee¥®eer ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer lemes®e JeenletkeÀ efve³eespeveemeeþer
GIS HeÀueoe³eer þjles. munotes.in

Page 51

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
51 3. GÐeesie #es$eeceO³es ³eesi³e mLeeefvekeÀerkeÀjCeemeeþer lemes®e GÐeesieeb®eer ueeYeÒeolee Jee{efJeC³eemeeþer
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀeb®ee meg³eesi³e JeeHej keÀjC³eemeeþer GIS cenÊJeHetCe& þjles.
4. He³e&ìve #es$eeceO³es He³e&ìve mLeUe®eer ceeefnleer, Flej Hee³eeYetle megefJeO eeb®eer ceeefnleer lemes®e Flej
Hee³eeYetle megefJeOeeb®eer ceeefnleer Goe. oUCeJeUCe megefJeOee, ne@ìsume, mebHeke&À megefJeOee ³eeb®es SkeÀef$ele
GHe³eespeve GIS ®³ee meene³³eeves Meke̳e nesles.
5. ke=ÀmebHeke&À J³eJemLee ³eeb®es SkeÀef$ekeÀjCeeÜejs nesCeej Demeu³eeves ke=ÀþjCeej Deens.
6. DeewÐeesefiekeÀ ÒeosMe SKeeÐee efþkeÀeCeer efJekeÀmeerle nesle Deens Demes mLeeve meg×e Deelee YeewieesefuekeÀ
ceeefnleer ÒeCeeueer®³ee meene³³eeves þjefJelee ³esCeej Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
1) peeieeflekeÀ mLeeve ÒeCeeueer mHeä keÀje.
2) YeewieesefuekeÀ ceeefnleer He×leer mHeä keÀje.








3.5 ceeefnle er DeeefCe meb%eeHeve leb$e%eeve (INFORMATION &
COMMUNICATION TECHNOLOGY)

ceeefnleer leb$e%eeve ne peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee SkeÀ DeefJeYeep³e Demee IeìkeÀ Deens. Fbìjvesì ³ee meeOevee®ee
meg³eesi³e JeeHej keÀªve veeiejer mecem³eebvee GÊej MeesOeCes Meke̳ e nesles. ceeefnleermeeþer osJeeCe IesJeeCe
Jee{C³eemeeþer Fbìjvesì®ee JeeHej neslees. ceeefnleer leb$e%eevee®ee JeeHej keÀªve veeiejer megefJeOeeceOeerue
GefCeJeeb ceneHeeefuekeÀebvee keÀMee otj keÀjlee ³esleele.

Yeejleele mebieCekeÀ peeȳee®ee JeeHej e fJeefJeOe #es$eele nesle Deens. ``pevelesmeeþer ceeefnleer leb$e%eeve'' ne
cenÊJeekeÀeb#eer ÒekeÀuHe Yeejle mejkeÀejves neleer Iesleuee Deens. ³eele DeveskeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce neleer
IesC³eele Deeues.

³ee meJe& keÀe³e&¬eÀceemeeþer ceeefnleer ieesUe keÀjCes Je DeeJeM³ekeÀ leer GHee³e³eespevee DeeKeCes ³ee keÀeceekeÀefjlee
mebieCekeÀe®ee JeeHej kesÀuee peele Deens. ³ee keÀe³e&¬eÀceele Keeueerue yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.

1) efHeC³ee®es HeeCeer Meg× ÒeceeCeele Kes[esHee[er GHeueyOe keÀjCes.
2) IeìmeHe&, [ebi³ee KeeskeÀuee, #e³ejesie, Oeveg&Jeele, keÀebpeC³ee, HeesefueDees F. jesieeHeemetve cegkeÌlelee
keÀjC³eemeeþer ÒeefleyebOekeÀ uemeer ìes®eCes Je jesiee®es G®®eeìve keÀjCes ns GefÎä Deens. ieYe&Jeleer
eqðe³eebvee Oeveg&Jeele nesT ve³es ³eemeeþer GHee³e³eespevee keÀjCes. munotes.in

Page 52

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
52 3) lesueefye³eeb®es GlHeeove Jee{JeCes.
4) mee#ejlee keÀe³e&¬eÀceebleie&le efJeefJeOe J³eJemee³ee®eer ceeefnleer Je ÒeefMe#eCe ns efoues peeles.
5) ìsefuekeÀe@ce efceMeve ³ee keÀe³e&¬eÀceebleie&le ìsefueHeÀesve ³eb$eCee DeÐe³ee Jele kesÀueer peele Deens.

osMeeleerue meJe& efpeu¿eebvee mejU HeÀesve ner ³eespevee keÀece keÀjCeej Deens. ³ee ³eespeves®es ÒeJele&ve me@ce
efHe$eesoe ns mebieCekeÀle%e nesles. ogiOeefJeGHeueyOe keÀjCes Fl³eeoer GHe¬eÀceeÜejs leb%e leb$e%eevee®³ee meene³³eeves efJekeÀeme meeOeC³ee®³ee ³eespevee
Deensle.

ceeefnleer leb$e%eevee®es HeÀe³eos - ceeefnleer leb$e%eevee®es HeÀe³eos Heg{erueÒeceeCes DeeHeCeeme Heenelee ³esleerue.

1) JesU Je keÀeU: ³ee leb$e%eeveecegUs 24 leeme J³eJemee³e keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. peieYejele keÀesþsner
Je kesÀJnener J³eJemee³e megª keÀjCes, Jee{efJeCes, Kejsoer keÀjCes Meke̳e Peeues Deens. FbìjvesìcegUs Iejer
yemeu³ee kesÀJnener Kejsoer -efJe¬eÀer keÀjlee ³esles.

2) meebmke=ÀleerkeÀ HeÀjkeÀ: ceeefnleer leb$eeveeves JesieJesieȳee osMeeleerue ueeskeÀebvee mebJeeo meeOeCes Je efJe®eej
Je keÀuHeveeb®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjCes meesHes Peeu³eeves vegkeÀmeeve ìeUCes Meke̳e Peeues Deens.

3) veJeerve veeskeÀje r®³ee mebOeer : ceeefnleer leb$e%eeveeves keÀe³ee&ue³eerve J³eJenej, yeBkeÀe, F& - J³eeHeej,
ceesyeeF&ue J³eeHeej JewÐekeÀer³e GHekeÀjCes Fl³eeoer #es$eele ns leb$e%eeve Deeu³eeves veJeveJeerve veeskeÀjer®³ee mebOeer
efvecee&Ce nesle Deensle. pemes [sìe Sbì ^er Dee@Hejsìj, Jesye ef[Pee³evej, ne[&JesDej FbefpeefveDej, efmemìerce
De[efceefvemìsìj, mebieCekeÀ ÒeCeueer le³eej keÀjCes Fl³eeoer veeskeÀjer efceUC³ee®³ee mebOeer GHeueyOe Peeu³ee
Deensle.

4) mebJeeo : Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve menpe, mJemle Je Jesi eeves peieYejele mebJeeo meeOelee ³eslees.
ìsefuekeÀe@vHeÀjvme meejK³ee megefJeOesves JesieJesieȳee osMeeleerue J³ekeÌleer SkeÀe®e JesUer meceesjemeceesj
Demeu³eeÒeceeCes meJeeo meeOet MekeÀleele.

5) cetu³e HeefjCeecekeÀejkeÀlee : ceeefnleer leb$e%eeveev es mebieCekeÀe®³ee JeeHejeves me@He meejK³ee mebieCekeÀ
ÒeCeeueer®ee JeeHej keÀªve GÐeesieOebÐeeceO³es megmet$eerkeÀjCe DeeCeu³eeves veHeÀe Jee{uee Deens. lemes®e
meeOevemeeceûeer®ee ³eesi³e Je keÀeìskeÀesj JeeHeje meceeOeeve MeesOeues peeles. ûeenkeÀebMee r Lesì mebJeeo
meeOeu³eecegUs DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ Je GHe³eesieer Jemlet yeepeejele ueJekeÀj DeeCetve veHeÀe Jee{efJeCes
menpe Meke̳e Peeues Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
he´Mve : ceeefnleer leb$e%eeve cnCepes keÀe³e les mHeä keÀje.




munotes.in

Page 53

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
53 3.5.1 ceeefnleer®es #es$e Fbìjvesì:
`Fbìjvesì cnCepes mebieCekeÀe®eer keÀU oeyelee®e peieYejeleerue DeHeÀeì ceeefnleer®ee Keefpevee®e
DeeHeu³eemeceesj GIe[tve oeKeefJeCeeje DeuueeGÎerve®ee peeot®ee efoJee®e nes³e.' mebosMeJenvee®es
Del³eeOegefvekeÀ meeOeve c nCepes meJee&vee Heefjef®ele DemeCeejs SkeÀefJemeeJ³ee MelekeÀeleerue Dee½e³e&keÀejkeÀ
meeOeve cnCepes Fbìjvesì. FbìjvesìceO³es peieYejeleerue efJeefJeOe efþkeÀeCeeb®es mebieCekeÀ ìsefueHeÀesve®³ee
leejebveer HejmHejebMeer pees[ues peeleele Je DeMeeÒekeÀej s pees[uesu³ee mebieCekeÀe®es SkeÀ peeUs®e le³eej nesles.
³eeme `Fdìjvesì vesìJeefke¥Àie' cnìues peeles. ³ee peeȳeeceeHe&Àle ueeskeÀ Deieoer Iejyemeu³ee DeeHeu³ee
mebieCekeÀe®³ee He[ÐeeJej peieeleerue Deieoer keÀesCel³eener keÀesHeN³eeleerue ceeefnleer®ee r osJeeCeIesJeeCe keÀª
MekeÀleele. DeeHeu³ee HejosMemLe efce$ecewef$eCeerMeer ieHHeeieesäer keÀ© MekeÀleele. peieeleerue [e@keÌìme&,
FbefpeefveDeme&, Jee®eveeue³es, DeewÐeesefiekeÀ keÀejKeeves ³eeb®³eeMeer Lesì mebHeke&À meeOetve DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnlee r
DeeHeCe FbìjvesìÜejs efceUJet MekeÀlees. peieeleerue ®eebieu³ee JeeF&ì ieesäeryeÎue DeeHeues cele Fbìjves쮳ee
ceeO³eceeletve peieeHet{s ceeb[t MekeÀlees. p³eeb®³eekeÀ[s mebieCekeÀ Deens Je pees Fbìjvesì vesìJeke&À®ee meYeemeo
Deens. DeMee Òel³eskeÀeme D eeblejje<ì^er³e (ISD) HeÀesve®³ee Ke®ee&Hes#eener keÀceer Ke®ee&le Iejyemeu³ee nJeer
leer ceeefnleer mJele:®³ee mebieCekeÀe®³ee He[ÐeeJej #eCeele efceUt MekeÀles. lemes®e mebiejkeÀeÜejs l³ee
HejosMemLe J³ekeÌleerMeer Lesì ®e®ee& keÀjlee ³esles. l³ee®³eeMee r Òel³e#e yeesueleener ³esles, efMeJee³e l³ee®eer
Òeefleceener DeeHeu³ee mebieCekeÀe®³ee He[ÐeeJej #eCeele efomeles leMee®e ÒekeÀejs DeeHeueer Òeefleceener l³ee®³ee
mebieCeekeÀe®³ee He[ÐeeJej efomele Demeles. Fbìjvesì vesìJeefke¥Àie HejmHej menkeÀe³ee&ves keÀe³e&jle Demeles.
³eele DeeHeu³eekeÀ[s GHeueyOe Demeuesueer ceeefnleer ogmeN³eeme GHe³eesieer He[eJeer ³ee meodmeodefJeJeskeÀ yeg×erves
mebieCekeÀeÜejs Yejueer peeles. [e@keÌìjuee SKeeÐee jesiee®³ee yeeyeleerle keÀener DeefOekeÀ ceeefnleer nJeer
Demeu³ee me [e@keÌìj FbìjvesìÜejs peieeleerue le%e [e@keÌìjebMeer mebHeke&À meeOetve l³eeb®³eekeÀ[erue ceeefnleer,
DevegYeJe Je meuuee IesT MekeÀlees. DeueerkeÀ[s®e efYeJeb[er ³esLes DeVeeletve OeesleN³ee®eer efJeGHe®eej keÀjC³eemeeþer HejosM emLe [e@keÌìjebMeer FbìjvesìÜejs mebHeke&À meeOeu³ee®es DeeHeCeeme ceenerle Deens.
lemes®e efouueerleerue [Wi³et leeHeemebyebOeer GHe®eej He×leer peeCetve IesC³eemeeþer FbìveìÜejs®e pecet MekeÀleele.
l³eemeeþer DeeHeueer mebHetCe& ceeefnleer, DeeJe[er, efv eJe[er, DeeHeu³ee íe³eeef®e$eemen mebieCekeÀeJej efou³eeme
DeeHeCeeme ³eesi³e pees[eroej efceUlees.

lemes®e SKeeÐee ÒekeÀuHeemeeþer DeeHeCeebme keÀener peeCekeÀejebkeÀ[tve leebef$ekeÀ ceeefnleer efkebÀJee l³eeb®es cele
I³eeJe³ee®es Demeu³eeme DeeHeu³ee me bieCekeÀeÜejs l³eeb®³eeMeer Lesì mebHeke&À meeOelee ³eslees Je l³eeb®es cele,
meuuee Deieoer keÀesCeleener ceesyeouee ve oslee efceUt MekeÀlees. DeÐe³eeJele ceeefnleer®es ns efJeéeJ³eeHeer Yeeb[ej
mJeleb$e Je ceesHeÀle Deens. FbìjvesìJej keÀesCel³eener mebmLes®eer jeä^e®eer ngkeÀcele efkebÀJee ceeuekeÀer ®eeuele
veener. FbìjvesìcegUs Deelee `efJeée®eer ceePes Iej' ³ee meble %eeveséejeb®³ee GkeÌleer®eer Òeef®eleer ³esles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : mebieCekeÀe®es GHe³eesie meebiee.






munotes.in

Page 54

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
54 3.6 efJe ÐegleÒeCeeueer

efJeÐegle ÒeCeeueercegUs leb$e%eeveeceO³es HeÀej ceesþs cenÊJee®es yeoue Ie[tve Deeues. les Heg{erue ÒeceeCes DeeHeCeeme
Henelee ³esleerue.

1. otjmeb®eej :
otjmeb®eej ns ceeefnleer®es nmleeblej keÀjC³ee®eer efJeÐegle ÒeCeeueer Deens. jsef[ Dees, ìsefueHeÀesve, GHeûen
Fl³eeoeR®³ee mee¿eeves otj DeblejeJej meeOeuesuee mebHeke&À cnCepes otjmeb®eej nes³e. otj®³ee J³ekeÌleerMeer
mebHeke&À meeOeC³eemeeþer ³ee meeOeveeb®ee GHe³eesie neslees.

2. DeekeÀeMeJeeCeer Je otjoMe&ve :
DeekeÀeMeJeeCeer Je o tjoMe&ve ÒeCeeueermeeþer ceO³eJeleea DeMee efþkeÀeCeer G®®e ÒeceeCeeJej ÒemeejCe keÀjCeeN³ee
efJeÐegle uenjer ìe@Jej ueeJeuesuee Demelees. ¢keÀ Je ÞeeJ³e ceeefnleer IesTve Òemeejerle kesÀueer peeles. ner oesvner
ceeO³ece GÐeesie ceesþîee efJekeÀemee®³ee Je eìsJej Deensle. peJeU peJeU meJe&®e osMe HeejbHeeefjkeÀ He×leerletve
ef[peerìue ye´e@[keÀe@mìeRiekeÀ[s JeUues Deensle. l³eecegUs efceUCeejer mesJee mJemle, JesieJeeve DeeefCe ceesþîee
#eceles®eer efceUCeej Deens. otjoMe&veceOeerue DemHeä ef®e$e, DeeJeepee® ³ee mecem³ee Je Flej De[®eCeer
ef[efpeìue ÒemeejCeeceO³es vemeCeej.

3. Fbìjvesì :
peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue mebieCekeÀe®es peeU cnCepes Fbìjvesì nes³e. Fbìjvesì ÒeesìeskeÀe@ume®ee JeeHej
keÀ©ve FbìjvesìÜejs SkeÀ ogmeN³eeMeer mebHeke&À meeOeuee peelees. ³eecegUs DeeHeuee mebosMe p³ee efþkeÀeCeer
HeeþJee³e®ee Deens l³ee J³ekeÌleer®³ee F& -cesueJej HeeþefJelee ³eslees. Fbìjvesì mesJescegUs peieeleerue DeypeeJeOeer
ueeskeÀ ceeefnleer®eer osJeeCe IesJeeCe keÀjleele.

4. ef®e$eHeÀerle (Video Conferencing) :
otjmeb®ejCe leb$e%eeve meb®ee®³ee mee¿eeves SkeÀe®eJesUer SkeÀeHes#ee peemle efþkeÀeCeer ¢keÀ Je ÞeeJ³e Demee
ognsjer mebHeke&À meeOeC³eemeeþer ef®e$eHeÀerlee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. ³ee ceeO³ecee®³ee meene³³eeves efJeefJeOe
efþkeÀeCeeleerue ueeskeÀebv ee SkeÀ$e ³esTve SkeÀceskeÀebMeer mebHeke&À meeOelee ³eslees. ³ee ceeO³eceeÜejs meJee¥vee
J³eJemLeerle cegÎsmeto yeesuelee ³esles Je ogmeN³ee®³ee cegÎîeeJej Dee#esHener Ieslee ³eslees.

5. GHeûen :
GHeûenebcegUs nJeeceeveMeeðe, He=LJeer®³ee mebmeeOeveeb®ee MeesOe, mebosMeJenve, JeenletkeÀ efve³eb$eCe Fl³eeoer
ceO³es ³esCeeN³ee mecem³eebJej lees[iee eEkeÀJee GHee³e MeesOelee ³esleele. peJeUerkeÀ ûeneb®eer JewefMeäs DeeefCe
iegCeOece& DeY³eemeC³eemeeþer GHeûeneb®ee JeeHej neslees. jeä^er³e megj#elesmeeþer GHe ûeneb®ee JeeHej kesÀuee
peelees. lemes®e vekeÀeMee yeveJeCes, vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer®ee MeesOe IesCes, DeeHeÊeer®es J³eJemLeeHeveemeeþer
ner GHeûen ceeefnleer osC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjleele.



munotes.in

Page 55

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
55 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : efJeÐegle ÒeCe eueercegUs leb$e%eeveeleerue yeoue mHeä keÀje.







3.7 pewJeleb$e%eeve

efJemeeJ³ee MelekeÀele mepeerJeeb®³ee Mejerjj®evesle DeeefCe iegCeJewefMeäîeebceO³es Fä Demes yeouekeÀjC³ee®es pes
leb$e efJekeÀefmele Peeues Deens l³eeme pewJe eEkeÀJee pewefJekeÀ leb$e%eeve Demes cnCeleele. pewefJekeÀ ef¬eÀ³eebceO³es
leb$e%eevee®ee JeeHej keÀ©ve JewÐekeÀer³e, DeewÐeesefiekeÀ DeeefCe ke=ÀefpewJeleb$e%eeve Demes cnCeleele. pevegkeÀer³e Meeðe, jsCegkeÀer³e peerJeMeeðe, peerJ e-jmee³eveMeeðe ³ee
Meeðeeb®³ee MeeKeeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe pewJeleb$e%eeveeceO³es kesÀues peeles. pewJe leb$e%eevee®es GHe³eesie
Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) ke=ÀpewJeleb$e%eeve ke=Àpeeles. ì^evmepesefvekeÀ efHekeÀeb®eer efveefce&leer keÀ©ve efJeefMeä DeMee JeeleeJejCeeuee DevegketÀue HeerkeÀHe×leer
efvecee&Ce keÀjC³ee®ee ³eele meceeJesMe neslees. DeueerkeÀ[erue keÀeUele He³ee&JejCe megmebiele HeerkeÀHe×leer
pewJeleb$e%eevee®³ee meene³³eeves efJekeÀefmele nesle Demeu³eeves jemee³eefvekeÀ IeìkeÀeb®ee Mesleerleerue JeeHej keÀceer
keÀjC³ee®³ee ¢äerves pewJeleb$e%eevee®es ke=Àm$eesleeb®ee JeeHej keÀ©ve Jee{u³ee ueeskeÀmebK³es®³ee iejpee YeeieefJeC³ee®³ee ¢äerves pewJeleb$e%eeve ceesuee®eer
YetefcekeÀe yepeeJeles.

2) JewÐekeÀer³e #es$e :
pewJeleb$e%eevee®es JewÐekeÀer³e GHe³eespeveosKeerue Demetve efJeefJeOe DeewHe×leer®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. efJeefJeOe ÒeeflepewefJekesÀ efvecee&Ce keÀjCes pewJeleb$e%eeveecegUs Meke̳e nesCeej
Demetve efJeefJeOe DeewefnHe@ì@efìme yeer Je meer, keÀke&Àjesie ³eebmeejK³ee efJeefJeOe DeepeejebJejerue GHe®eej He×leerMeer pewJeleb$e%eeve
mebyebefOele Deens. pevegkeÀer³e GHe®eej ¿egceve efpeveesce ÒeespeskeÌì ³eebmeejK³ee DeeOegefvekeÀ MeesOeebcegUs GHe®ee j
He×leer®eer De®etkeÀlee Jee{Ces Meke̳e nesF&ue.

3) celm³e -efJekeÀeme :
pewJeleb$e%eevee®³ee meene³³eeves celm³e J³eJemee³e, lemes®e meeiejer pewefJekeÀ IeìkeÀeb®es GHee³e³eespeve keÀjCes
Meke̳e nesF&ue.


munotes.in

Page 56

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
56 4) DeewÐeesefiekeÀ #es$e :
GHe³egkeÌle DeMee j mee³eveeb®ee efJekeÀeme keÀjCes, IeelekeÀ DeeefCe ÒeotkeÀjCes ³eebmeejK³ee yeeyeeR®ee ³eeceO³es meceeJesMe neslees. pewJeleb$e%eevee®es DeewÐeesefiekeÀ GHe³eespeve Jee{le
Demeu³eeves DeLe&J³eJemLesJej ceesþe ÒeYeeJe He [le Deens.

5) pewJe ceeefnleer leb$e%eeve :
pewefJekeÀ ceeefnleer meeþîeeb®es meeþJeCetkeÀ DeO³e³eve DeeefCe efJeMuesleb$e%eevee®ee JeeHej keÀjC³eeuee®e pewJe ceeefnleer leb$e%eeve Demes cnCeleele. DeeOeg efvekeÀ ceeefnleer leb$e%eeve
meeOeves, mebieCekeÀ Je DeeOegefvekeÀ meb®eejCe meeOeves ³eeb®ee JeeHej keÀ©ve pewefJekeÀ GHe³eespeve DeefOekeÀ
keÀe³e&#ece yeveefJelee ³esles. pewefJekeÀ ceeefnleer®es megìmegìerleHeCes mebIeìve keÀjC³ee®es leb$e JeeHe©ve
pewJeleb$e%eevee®³ee mebMeesOevee®ee Jesie Jee{efJelee ³eslees.

pewJeleb$e%eevee®ee Jejerue meJe& #es$eebceO³es Jesieeves efJemleej nesle Demetve Deeieeceer keÀeUele pewJeleb$e%eeve
DeefOekeÀ Jesieeves efJekeÀefmele nesF&ue. Hejbleg He³ee&JejCe¢äîee pewJeleb$e%eevee®eer megmebielelee ³eeyeeyeleerle cee$e
oesve celeÒeJeen Deensle. SkeÀe celeÒeJeene®³ee ¢äerves pewJeleb$e%eeve He³ee&JejCe megmebiele Deens, lej ogmeN³ee
celeÒeJeene®³ee ¢äerves pewJeleb$e%eeve pewJeJewefJeO³eeJej ÒeYeeJe ìekeÀerle Demeu³eeves He³ ee&JejCee®³ee ¢äerves
neefvekeÀejkeÀ Deens. Hejbleg pewJeleb$e%eevee®es cenÊJe Del³eble Jesieeves Jee{le Deens ns vekeÌkeÀer.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : pewJe leb$e%eevee®es GHe³eesie mHeä keÀje.







pewefJekeÀ leb$e%eeve cnCepes keÀe³e ?
pewefJekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀer ner mebkeÀuHevee pejer veJeerve Demeueer lejer ³ee leb$e%eevee®ee JeeHej HeÀej Òee®eerve
keÀeUeHeemetve ceeCetme keÀjle Deeuee Deens. DeeHeCe pej mJe³ebHeekeÀIejekeÀ[s Lees[s yeejkeÀeF&ves ue#e efoues
lej oner, ®eerpe, HeeJe, He veerj, ye´s[ ³eeleerue keÀCeerkeÀ efkeÀCJekeÀ ef¬eÀ³ee keÀMeer nesle Demeles? ner
DeebyeJeC³ee®eer ef¬eÀ³ee nesleevee met#ce peerJeeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees. efkeÀCJeCe ner Òeef¬eÀ³ee cnCepes Òee®eerve
pewefJekeÀ leb$e%eeve nes³e.

³ee meeO³ee Òeef¬e À³eebJej mebMeesOeve meg© Peeues. MeeqkeÌleceeve met#ceoMe&keÀeb®ee JeeHej Je keÀeUpeerHetJe&keÀ kesÀuesues
Òe³eesie ³eeletve efkeÀCJeve ner Òeef¬eÀ³ee Ie[Jetve DeeCeCeejs met#cepeerJe cnCepes jemee³eefvekeÀ keÀejKeeves®e
Deensle Demes Dee{Utve Deeues. ³ee letve pewefJekeÀ j®evee Je Òeef¬eÀ³ee ³eeb®ee DeewÐeesefiekeÀ GHe³eesie keÀmee keÀjlee
³esF&ue. ³eeJejerue mebMeesOeve kesÀues iesues. ns®e les DeeOegefvekeÀ pewefJekeÀ leb$e%eeve leb$e%eeve nes³e. ³ee
met#cepeerJeebJej efve³eb$eCe þsJetve l³eebvee veerì neleeUCes Je ³eesi³e l³ee keÀeceekeÀefjlee GHe³eesieele DeeCeC³ee®eer
#ecelee ³ee leb$e%eeveecegUs ÒeeHle Peeueer Deens. l³eekeÀefjlee oesve leb$ee®ee JeeHej peerJeMeeðe%e keÀjerle munotes.in

Page 57

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
57 Demeleele. 1) peveve ³eebef$ekeÀ 2) efJekeÀj efmLejerkeÀjCe ³eeHewkeÀer DeeH eCe peveve³eebef$ekeÀer®ee DeY³eeme
keÀjCeej Deenesle.

peveve ³eebef$ekeÀer:
`[erSveS' ³ee jsCet®eer j®evee l³eeb®eer neleeUCeer ns leb$e mebMeesOekeÀebveer Deelcemeele kesÀu³eecegUs DeeOegefvekeÀ
pewefJekeÀ leb$e%eevee®ee Hee³ee Ieeleuee iesuee. `[erSveS ' ne SkeÀ iegleeiegbleer®ee keÀeye&veer jsCet Deens.
peerJeme=äerle nesCeejs Òeesìerve®es meb³eesieerkeÀjCe ns [erSveS®³ee efve³eb$eCeeKeeueer nesle Demeles. meJe&
mepeerJeeb®eer MeejerefjkeÀ j®evee Jee{, Òepeveve DeeefCe Flej peerJeef¬eÀ³ee ³ee [erSveS®³e e efve³eb$eCeeves nesleele.

`[erSveS' ®³ee jemee³eefvekeÀ j®evesle Òeesìerve meb³eesieerkeÀjCee®³ee efve³eb$eCe keÀe³e&¬eÀcee®es mebkesÀle Demeleele.
peveve³eebef$ekeÀerle ³ee mebkesÀlee®ee MeesOe Je [erSveS®es Hejer#ee veUerleerue meb³eesieerkeÀjCe ns H eÀej cenÊJee®es
ìHHes þjues Deensle. yeensªve Ieeleuesuee [erSveS met#ce peerJe mJeerkeÀejleele ne peveve³eebef$ekeÀer®ee
Hee³eeYetle efve³ece Deens. met#ce peerJeeHeemetve Iesleuesu³ee SKeeÐee HesMeerle yeens©ve [erSveS Ieeleuee lej leer
HesMeer veJeerve jsCet®³ee mebkesÀleeÒeceeCes Òeesìerve yeveJeles.

peveve ³eebef$ekeÀer leb$eele efJepeeleer³e [erSveS ne DeeÞe³eer HesMeerle Ieeuetve Heeefnpes lemes Òeesìerve le³eej
keÀjlee ³esleele. lemes®e DeeHeu³eeuee Heeefnpes lej Keeme Òeesìerve jsCet efvecee&Ce keÀjC³eeme Hegjleerue Fleke̳ee
Je DeMee HesMeer efceUsHe³e¥le ³ee veJeerve HesMeer Jee{Jetve Deiej pegv³ee yeouelee ³esleele. ns peveve ³eebef$ekeÀer leb$e
Jeeìles eflelekesÀ meesHes veener. yee¿e `[erSveS' jsCetHesMeerle efMejuee keÀer ÒeefleyebOekeÀ efJek eÀej l³eeb®ee ueies®e
veeMe keÀjleele. lesJne Hegvne mebMeesOeve kesÀues iesues. l³eele Demes Dee{Ules keÀer, met#eDece peerJeeb®³ee HesMeerle
cegK³e peerSveS Oeei³ee®³ee mJe©Heele Demeleele. lemes®e l³eeb®eer keÀener ueneve Jeue³esner Demeleele. ³ee
®ecelkeÀejerle jsCetvee `ÒeekeÀuejsCet' (HueePeefce[) Demes cnCeleele. ns ÒeekeÀuejsCet HesMeerletve yeensj keÀe{tve
l³eele efJepeeleer³e [erSveS®es legkeÀ[s IeeueC³ee®es leb$e efJekeÀmeerle kesÀues iesues. l³eeuee pevegkeÀ ísove Demes
cnCeleele. SkeÀoe efJepee leer³e [erSveS ÒeekeÀuejsCetuee pees[uee Je lees jsCetHesMeerle Hejle Ieeleuee lej
ÒeefleyebOekeÀ efJekeÀj veeMe keÀ© MekeÀle veenerle DeeefCe l³ee HesMeerletve ogmeN³ee HesMeer®es Òepeveve nesles. lesJne
l³eele efJepeeleer³e [erSveS®es jsCetner Demeleele. pesJne leer HesMeer vesnceer®es keÀe³e& megª keÀjles lesJne ³ee
veJeerve [erSveS®es efve³eb$eCe Òeesìerve GlHeeokeÀeJej nesTve l³eele pees mebkesÀle Ieeleuee Demesue l³ee ÒeceeCes
nesles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : peveve ³eebef$ekeÀer cnCepes k eÀe³e ?






3.8 pewefJekeÀ/ pevegkeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀer®eer GHe³egkeÌlelee

pevegkeÀebceO³es DeHesef#ele yeoue Ie[Jetve pewJe ÒepeeleeR®³ee efHe{erle DeHesef#ele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee
leb$e%eeveeme pevegkeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀer Demes cnìu es peeles. pevegkeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀer®³ee meene³³eeves munotes.in

Page 58

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
58 JevemHeleer DeeefCe ÒeeCeer ³eeb®³ee veJeerve ÒepeeleeR®eer efveefce&leer keÀjCes Meke̳e nesles. pevegkeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀer®es
Heg{erue ÒeceeCes GHe³eesie Deensle.

1) ke=Àjesie ÒeeflekeÀej#ecelesMeer efveieef[le pevegkeÀ MeesOetve les pevegkeÀ JesieUs keÀ©ve les efHekeÀeb®³ee ÒepeeleerbceO³es
meceeefJe<ì keÀ©ve DeefOekeÀ jesieÒeeflekeÀejkeÀ ÒepeeleeR®eer efveefce&leer keÀjlee ³esles. lemes®e DeeJeM³ekeÀ DeMee
iegCeOecee&®³ee pe vegkeÀeb®³ee SkeÀef$ele meceeJesMeeves efHekeÀeb®eer GlHeeokeÀlee Jee{efJeC³eeyejesyej SkeÀef$ele
meceeJesMeeves efHekeÀeb®eer efveefce&leer keÀjlee ³esles.

HeMegmebJeOe&ve ne Mesleer®ee cegK³e pees[ J³eJemee³e Deens. DeefOekeÀ otOe osC³eeN³ee, DeefOekeÀ jesieÒeeflekeÀejkeÀ
#ecelee DemeCeeN³ee efJeefJeOe nJeeceeveele leie OejCeeN³ee ÒepeeleeR®eer efveefce&leer pevegkeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀer®³ee
meene³³eeves Meke̳e nesles.

2) pevegkeÀer³e GHe®eej :
pevegkeÀ ne J³ekeÌleer®³ee Mejerjeleerue cetueYetle Ieì keÀ Demetve pevetkeÀeb®ee ¬eÀce Òeesìerve le³eej
keÀjC³eemeeþer®³ee met®eveebmeeþer cenÊJeHetCe& Deens. meoesl³ee®eer og©mleer keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee pevegkeÀer³e GHe®eejeÜejs kesÀueer peeles. ³eeceO³es m eoesÒeef¬eÀ³ee efve³eceve keÀjCes, lemes®e meoesHe×leeR®ee DeJeuebye pevegkeÀer³e GHe®eej He×leerceO³es kesÀuee peelees. pevegkeÀer³e GHe®eejHe×leercegUs J³ekeÌleer®ee
pevegkeÀer³e vekeÀeMee DeY³eemelee ³esF&ue Je l³eeÜejs pevceeHetJeea®e Deepeeje®es efveoeve keÀjCes Meke̳e nesF&ue.
keÀejCe pevegkesÀ DevegJebefMekeÀjerl³ee Heg{erue efHe{erceO³es meb¬eÀefcele nesleele. lemes®e pevceeHetJeea®e jesieeJej
GHe®eej keÀjCesosKe erue Meke̳e nesF&ue.

pevegkeÀer³e GHe®eej Òeef¬eÀ³esÜejs DeewpevegkeÀer³e vekeÀeMeeÒeceeCes DeewosKeerue De®etkeÀ DeeefCe ueJekeÀj keÀjlee ³esleerue.

3) [erSveS ®ee®eCeer :
DNA ne Mejerje®ee Del³eble cetueYetle Yeeie Demetve l³eeÜejs J³ekeÌleeR®eer DeesUKe HeìefJelee ³esles.
Mejerje®³ee keÀesCel³eener Yeeiee®es (jkeÌle, HesMeer) Del³eble met#ce Yee iee®es jemee³eefvekeÀ efJeMuesl³ee J³ekeÌleer®³ee DNA mebj®eves®eer ceeefnleer ÒeeHle keÀjlee ³esles. l³eecegUs DNA ®ee®eCeer v³ee³eJewÐekeÀ
MeeKesmeeþer Del³eble GHe³egkeÌle Deens.

iegvnsieeje®ee iegv¿eeleerue menYeeie l³eeves ceeies mees[ues u³ee HegjeJ³eeÜejs efme× keÀjlee ³eslees Je vescekesÀ ns®e
®ee®eCeerÜejs Meke̳e nesles. keÀejCe iegvnsieeje®³ee Del³eble met#ce Yeeiee®es osKeerue DeJeueeskeÀve DNA
®ee®eCeerÜejs keÀjlee ³esles. DNA ®ee®eCeerÜejs DeHeIeele, Deeie, yee@cyemHeÀesì ³eeceO³es osKeerue J³ekeÌleer®eer
DeesUKe HeìefJeCes Meke̳e nesles. l³ee®eyejesyej HeeuekeÀlJe þjefJeC³eemeeþer DNA ®ee®eCeer keÀjlee ³esles.

4) DeVee®es GHe³eespeve :
DeVeeleerue efJeefJeIe IeìkeÀ Goe. peerJevemeÊJes, ÒeefLeves, keÀyeexoues Fl³eeoer efJeefMeä pevegkeÀebMeer efveie[erle
Demeleele. DeMee JesieJesieȳee IeìkeÀebMeer efveie[erle pevegkesÀ MeesOetve les JesieUs keÀ©ve JewefMeäHetCe& DeVee®eer munotes.in

Page 59

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
59 efveefce&leer keÀjCes pevegkeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀerÜejs Meke̳e nesles. lemes®e pevegkeÀer³e yeoue Ie[Jet ve DeVee®eer
GHe³eesefielee Jee{efJeCes Meke̳e nesles. pevegkeÀer³e yeoue Ie[efJeuesues DeVe DeueerkeÀ[erue keÀeUele efJekeÀefmele
keÀjC³eele ³esle Deens.

Genetically Modified F ood meboYee&le He³ee&JejCe efJeÒeMveosK eerue GHeefmLele Peeues Deensle. l³ee ¢äerves osKeerue l³eeb®eer He[leeUCeer keÀjCes Del³eble
DeeJeM³ekeÀ Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : pevegkeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀer cnCepes keÀe³e ?







3.9 ve@vees leb$e%eeve

ÒeemleeefJekeÀ Je mJeªHe :
¬eÀebleer ner yeeye keÀener Lesì DevegYeJee³e®eer ieesä veener lej pesJne SKeeÐee HeefjefmLeleerceO³es Decegueeûe yeoue
Ie[leele, lesJne®e Kejer ¬eÀebleer Ie[tve ³esles. 20 J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le Ie[uesu³ee ceeefnleer ¬eÀebleer
veblej Deelee®es 2 1 Jes MelekeÀ ns ``ve@vees ¬eÀebleer'' uee IesTve DeeHeues oej þesþeJele Deens. 21 Jes MelekeÀ
ns `efJe%eeve' Je ve@vees leb$e%eevee®es Demeu³ee®es yeesueues peeles. peieYejeleerue efJekeÀefmele jeä^ebyejesyej®e
Yeejleeves osKeerue ³ee #es$eele iegbleJeCeg keÀ keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer Deens. lelHegJeea `ve@vees leb$e%eeve'
cnCepes keÀe³e? ³ee®es #es$e efkeÀleer J³eeHekeÀ Deens? ns peeCeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

`ve@vees ìskeÌvee@uee@peer' cnCepes®e meg#ceeefo meg#ce leb$e%eeve nes³e. SKeeÐee HeoeLee&®es, IeìkeÀeb®es eEkeÀJee
³eb$eCeeÒeCeeueer®es 1 les 100 ve@vees ceerìj HeeleUerJej ceespeceeHe keÀjCes, efvejer#eCe keÀjCes Jee efve³eb$eCe
keÀjCes ³eeuee®e ve@vees ìskeÌvee@uee@peer Demes cnCelee ³esF&ue.

³ee leb$e%eevee®ee DeuHekeÀeueerve Fefleneme Heg{er ue ÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue. 29 ef[meWyej 1959 jespeer
YeeweflekeÀ Meeðe%e efj®e[& HesÀF&vece@ve ³eebveer `ke@ÀueìskeÀ' ³esLes DecesefjkeÀve efHeÀpeerkeÀue meesmee³eìerle meg#ceeoer
meg#ce leb$e%eevee®eer peieeuee ÒeLece®e DeesUKe keÀ©ve efoueer. DeCeg De eefCe jsCeg ³eebvee keÀewMeu³eHetCe&
He×leerves neleeUC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee efJekeÀefmele nesT MekeÀles ns mHeä kesÀues. 1974 ceO³es ìesefkeÀ³ees
mee³evme ³egveer -Jnefmeìer®es Òee. veesefjDees meeveerieg®eer ³eebveer ve@vees leb$e%eevee®eer J³eeK³ee meebefie leueer leer
Heg{erue ÒeceeCes oslee ³esF&ue.

’SkeÀ DeCeg DeLeJee jsCeg ³eeÜejs HeoeLee&vee SkeÀìer efJeueie eEkeÀJee efJe©He keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee cnCepes ve@vees
leb$e%eeve nes³e.“
munotes.in

Page 60

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
60 1985 meeueer ve@vees leb$e%eevee®³ee mebkeÀuHevesme DeefOekeÀ yeU efc eUeues. ìskeÌmeeme®³ee efJeÐeeefHeþeleerue
Meeðe%eebveer mkeÀìerkeÀer³e j®eves®eer keÀeye&ve jsCeg®eer veJeerve j®evee MeesOetve keÀe{ueer. efleuee `yekeÀeryee@ue
kegÀuejerve' Demes cnìues iesues DeeefCe efn®e j®evee Heg{s yekeÀeryee@ue cnCetve Òeefme× Pee ueer.

`ve@vees' ne Meyo ûeerkeÀ YeeIeìkeÀe®ee SkeÀ Deypee®ee efnmmee nes³e. SkeÀ ve@veesceerìj cnCepes SkeÀe ceerìj®ee SkeÀ Deypee®ee Yeeie
(103ceerìj) nes³e. ceeCem ee®³ee kesÀmee®e pee[er®ee SkeÀ ue#eeJee Yeeie cnCepes ve@vees ceerìj nes³e.

ve@vees leb$e%eeve ne Meyo ve@veesceerìj mlejeJejerue ceìsefj³eume (HeoeLe&) eEkeÀJee Jemleg®³ee efveefce&leermeeþer®³ee
DeCeg DeeefCe jsCeg Hegve&j®evee DeeefCe efJeMuesDeefYe³ebleevee jsCeer³e mlejeJej Òel³eskeÀ DeCeg®³ee meboYee&le SKeeÐee ce@ìj®ee DeY³eeme keÀªve l³eele yeoue
keÀjCes Je veJeerve jsCeJeer³e j®evee yeveefJeCes Meke̳e nesF&ue. ³eeletve®e veJ³ ee iegCeOecee&®ee HeoeLe& efJekeÀefmele
keÀjlee ³esF&ue.

ve@vees leb$e%eevee®³ee leguevesle DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve ns SkeÀoce ceeieeme Jeeìles. efue³eesûeeHeÀer®³ee
leb$e%eeveeÜejs mebieCekeÀe®³ee ef®eHeJej oj oer[ Jel³eecegUs met#ce FueskeÌì^e@efvekeÌme®es #es$e {JeUtve efveIeeues. Hejbleg ve@vees leb$e%eeve cnCepes ³eeHeg{®es HeeTue
Deens. ³ee leb$e%eevee®³ee ceeO³eceeletve DeCeg DeeefCe jsCegbvee SkesÀkeÀìîeeves eEkeÀJee íesìîee mebK³esve s
neleeUC³ee®eer #ecelee efJekeÀefmele kesÀu³eeves veJeerve ¬eÀebleerkeÀejer HeoeLee¥®eer efveefce&leer keÀjC³eemeeþer veJ³ee
He×leer Gcepeleerue ³eele MebkeÀe veener.

ve@vees leb$e%eevee®ee ÒecegKe efme×eble cnCepes jemee³eefvekeÀ ¢äîee efmLej j®eves®³e e keÀesCel³eener Jemlegb®eer
ve@vees mlejeJej efveefce&le Meke̳e Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : ve@vees leb$e%eeve cnCepes keÀe³e






ve@vees leb$e%eevee®es HeÀe³eosë
21J³ee MelekeÀeleerue ns DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve efJeefJeOe #es$eele He Àe³eosMeerj þjle Deens. ³ee®es keÀener HeÀe³eos
Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esleerue.

1) 1991 meeueer yekeÀeryee@ue jsCegb®eer HejmHejebMeer pegUJeer nesTve ve@veesìîetyuee le³eej kesÀu³ee
peeleele. ne®e ve@vees leb$e%eevee®ee Heefnuee GHe³eesie ue#e ele Deeuee. ve@vees ìîegyepe®ee JeeHej keÀªve
DeefleÒekeÀeMeceeve DeeefCe Deeflecepeyegle HeoeLe& le³eej kesÀues peeT MekeÀleele. keÀOeerner Goeye DeeefCe keÀMeener ÒekeÀej®³ee JeeHeje®ee /nleeUCeer®ee ve@veesìîegypeJej HeefjCeece nesle veener.
ve@vees ìîegype®³ee ³ee iegCeOecee&cegUs l³ee Del³eble GHe³egkeÌle þjleele. cnCetve®e l³eebvee 21 J³ee
MelekeÀe®es ``megHej ceìesefj³eue'' Demes mebyeesOeues peeles. munotes.in

Page 61

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
61 2) DeCegbvee G®euetve nJ³ee l³ee peeieer þsJeC³ee®³ee GoenjCeebceO³es ³eMe ÒeeHle Peeues Dee ns.
3) ve@vees³eb$e JeeHe©ve Mejerjele efJeefMeä mLeeveer Deewleb$e%eevee®ee JeeHej keÀke&ÀjesieebJejerue GHe®eejebkeÀjerlee nesT MekeÀlees.
4) Dee³eele Peeuesu³ee efveJe[keÀ vegkeÀmeevekeÀejkeÀ efJeosMeer Ò eCeeueer nìJetve cegU HeefjmebmLes®es j#eCe
keÀjC³eemeeþer ³ee leb$e%eevee®ee GHe³eesie neslees.
5) jsCeJeer³e Meðeef¬eÀ³ee Deewpeejs JeeHe©ve keÀke&ÀjesieyeeefOele Gleer eEkeÀJee legìuesues mvee³eg ³eeb®eer
ogªmleer keÀjCes Meke̳e Peeues Deens.
6) mceeì& ceìsefj³eueme Je GlHeeoves He³ee&JejCeeuee Òeeflemeeo osle mJele:®³ee iegCeOecee&le yeoue keÀª
µekeÀleerue. ner yeeye ve@vees leb$e%eeveecegUs µeke̳e nesle Deens.
7) ke=Àef$eceefjl³ee GÊespeve osCes, Mejerjeleerue HesMeer®eer mebK³ee Jee{efJeCes, DeJe ³eJejesHeCe keÀjCes. ³ee
leb$e%eeveecegUs Meke̳e Peeues Deens.
8) DeewJe $eemeoe³ekeÀ HeefjCeece Deeìeske̳eele DeeCelee ³esleerue.
9) Mejerjele erue efJeefJeOe IeìkeÀeb®es DeJeIe[ JeeìCeejs efvejer#eCe meeO³ee -meeO³ee GHekeÀjCeebÜejs Meke̳e
nesle Deens.
10) jmee³eve Meeðeeuee cegUele®e Deefle meg#celes®eer iejpe Demeles. l³eecegUs ns leb$e%eeve jmee³eve
Meeðee®³ee #es$eele Del³eble GHe³egkeÌle þ jsue.
11) He³ee&JejCe megjef#elelesceO³es Meg×erkeÀjCe ³eb$eCee cenÊJee®³ee Demeleele. meJe& ÒekeÀej®³ee Meg×erkeÀjCe
³eb$eCeeceO³es Decegueeûe yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer #ecelee ³ee leb$e%eeveele Deens.
12) iegvnsieejer meboYee&leerue De®etkeÀ yeejkeÀ eJes MeesOeC³eeme ³ee leb$e%eevee®ee GHe³eesie nesle Deens.
13) Yeejleer³e DeeefCe DecesefjkeÀve leb$e%eeveeveer ve@vees ìskeÌvee@uee@peerÜejs ve@vees m¬eÀerve efvecee&Ce keÀjC³eele
³eMe efceUJeues Deens. ve@vees mkeÀerve®ee JeeHej FueskeÌì^e@efvekeÀ GHek eÀjCes, FueskeÌì^e@efvekeÀ HesHeme&,
mesvmeme& ³eemeejK³ee GHekeÀjCeebceO³es kesÀuee peelees.

ve@vees leb$e%eevee®es OeeskesÀ :
kegÀþu³eener efJekeÀefmele leb$e%eevee®³ee iewjceeiee&ves eEkeÀJee ®egkeÀer®³ee ceeiee&ves JeeHej kesÀu³eeme efvecee&Ce nesCeej s
leesìs menve keÀjeJes ueeieleele. les leesìs Heg{erue ÒeceeCes.

1) ve@vees leb$e%eeve JeeHejleevee Deeflemeg#ce IeìkeÀ HeoeLe& efvecee&Ce nesleerue. ³ee HeoeLee&®ee ceeveJeer
peerJeveeJej Je He³ee&JejCeeJej Deefveä HeefjCeece nesF&ue.
2) ³ee leb$e$eev eeletve efvecee&Ce nesCeejs Deeflemet#ce keÀCe ns éeeme, DeVe Je lJe®ee ³eeb®³ee ceeO³eceeletve
ceeveJee®³ee Mejerjele ÒeJesMe keÀª MekeÀleele. Je l³eecegUs efJeefJeOe MeejerefjkeÀ De[®eCeer efvecee&Ce nesle
Deensle.
3) JewÐeefkeÀ³e #es$eele ³ee leb$e%eev ee®ee JeeHej nesle Demeleevee pevegkeÀer³e leb$e%eeveele ueyee[erves HesÀjHeÀej
keÀjCes. ³eemeejK³ee iewjceeiee&®ee JeeHej kesÀuee peeT MekeÀlees.

munotes.in

Page 62

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
62 ve@vees leb$e%eeve Je Yeejlee®eer YetefcekeÀeë
Flej efJekeÀefmele osMeeyejesyej®e Yeejleeves osKeerue ³ee #e s$eele mebMeesOeve keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer Deens.
³ee®e DevegbMeieeves ef[meWyej 2003 ceO³es keÀesuekeÀÊee ³esLes `ve@vees eqJnpeve DeeefCe leb$e%eeve' efJeDeeblejjeä^er³e Heefj³esLeerue peJeenjueeue vesnª meWìj HeÀe@j De@[Jeevme[ mee@³ebefìefHeÀkeÀ efjme®e&ves Fbef[³eve ve@vees
leb$e%eeveeefJelej HesH³eF&[eOeeefjle keÀeye&ve ve@veesìîegyuee le³eej keÀjC³eele ³eMe efceUefJeues Deens.

HegC³ee®³ee Sve.meer.Sue. Je cegbyeF&®³ee Dee³e.Dee³e.ìer ves ner ³ee #es$eele keÀeceefiejer keÀjC³eeme meg©Jeele
kesÀueer Deens.

DeeHeueer Òeieleer le Heemee
ÒeMve : ve@vees leb$e%eeve Je Yeejlee®eer YetefcekeÀe keÀe³e Deens.






3.10 meejebMe

%eevee®ee J³eeJenejerkeÀ GHe³eesie cnCepes leb$e%eeve nes³e. Fceev³egDeue cesmeefOeve ³eeb®³ee celes, J³eeJeneefjkeÀ
GHe³eesieemeeþer ceeveJeer %eevee®ee kesÀu esuee GHe³eesie cnCepes leb$e%eeve nes³e. ³eeceO³es yeg×er DeJepeejs,
³eb$emeeceûeer meeceeefpekeÀ peerJeve lemes®e YeeweflekeÀ Jemlet ³ee meJee&®ee meceeJesMe neslees.

DeeqiveyeeCe Je DeJekeÀMe³eeve ³eeb®eer j®evee ³eeveeceOeerue veevee ÒekeÀej®³ee efve³ eb$eCe He×leer ³eeleerue
DeJekeÀeMe³ee$eeR®eer DeVe HeeCeer Je nJee ³eeb®eer J³eJemLee Fl³eeoeryeeyele leebef$ekeÀ¢äîee Meeðe%eebveer ceesþer®e
Òeieleer kesÀueer Deens. ogmeN³ee cene³eg×ele pece&veerves p³ee V&2 DeeqiveyeeCeeb®ee Me$etefJe©× GHe³eesie kesÀ uee.
YeejleeceO³es DeeqiveyeeCeeb®eer efveefce&leer keÀjC³ee®es þjefJeues DeeefCe meve 1964 meeueer kesÀjUceOeerue Legbyee
³eeefþkeÀeCeer DeJekeÀeMe mebMeesOeve keWÀê mLeeHeve kesÀues.

ke=À$eerce GHeûen He=LJeerHeemetve efkeÀl³eskeÀ npeej efkeÀueesceerìj otj DeblejeJej Ye´ceCe keÀjerle Demelees. ke=Àef$ece
GHeûenebceO³es meJe&meeOeejCeHeCes Heg{erue GHekeÀjCes yemeefJeuesues Demeleele. 1) jsef[Dees uenjer Òe#esHeCe ³eb$e
2) meewjefJeÐegle Ieì. 3) leeHeceeve ceespeCeejs GHekeÀjCe, 4) GlkeÀeHeelee®eer veeWo, 5) Deefleveerue efkeÀjCe
ceespeCeejs GHekeÀjCe, 6) DeekeÀeMeer³e, 7) otjef®e$eJeeCeer ke=Àcesje, 8) efoMee efve³eb$ekeÀ Fl³eeoer uesPej
leb$e%eeve ÒekeÀeMe lejbiee®³ee iegCeOecee&Meer efveie[erle Deens. DeeHeCeeme uesPej leb$e%eevee®eer GHe³egkeÌlelee
meebielee ³esles. 1) JewÐeefkeÀ³eMeeðe , 2) OeeletMeeðe, 3) mewefvekeÀ GHe³eesie, 4) mebosMeJenve 5) Flej
GHe³eesie DeeOegefvekeÀ uesPej leb$e%eeve Yeejleele ¬eÀebleer keÀjsue keÀe³e? mebieCekeÀ leb$e%eeve Je GHe³eesie 1)
DeJekeÀeMe mebMeesOeve #es$e, 2) megj #ee J³eJemLes®es #es$e, 3) Keefvepe lesue GlHeeove #es$e, 4) efJeefJeOe
Òe³eesieMeeUeb®es #es$e, 5) ceeefnleer #es$e -Fbìjvesì ceeefnleer leb$e%eeve ne peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee SkeÀ
DeefJeYeep³e Demee IeìkeÀ Deens. munotes.in

Page 63

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
63 DeeOegefvekeÀ efJe%eeve Je leb$e%eeveeceg Us peerJeMeeðeer³e Òeieleerle pewefJekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀer Je ve@vees leb$e%eeve
Òeieleer HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele Peeueer. ³eeb®³ee mebMeesOeveecegUs ceeveJe meceepee®³ee DeveskeÀ mecem³eeb®es
efvejekeÀjCe Peeues. pewefJekeÀ leb$e%eeveecegUs mepeerJeeb ®³ee Mejerjj®evesle DeeefCe iegCeJewefMeäîeebceO³es yejs®e Je
³eesi³e yeoue keÀjC³ee®es leb$e efJekeÀefmele Peeues. jesieefveoeve, mebMeesOeve Je jesie ÒeefleyebOe DeewmebMeesOeveele ÒeeC³eebJej Òe³eesie keÀªve les ³eMemJeer Peeues, keÀer, l³ee® ee GHe³eesie ceeveJe peeleerkeÀefjlee
kesÀuee. pewefJekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀer®ee GHe³eesie Òeesìerve meb³eesieerkeÀjCe Je mebkeÀjCe Òeefle¬eÀer³ee ³eemeeþer kesÀuee
peelees. lemes®e ke=À
ve@vees leb$e%eeve cnCepes SkeÀ DeCeg DeLeJee jsCeg ³eeÜejs HeoeLee &vee SkeÀìer efJeueie eEkeÀJee efJe©He keÀjC³ee®eer
Òeef¬eÀ³ee cnCepes ve@vees leb$e%eeve nes³e. ve@vees leb$e%eevee®ee GHe³eesie DeCegbvee nJ³ee l³ee peeieer þsJeCes,
He³ee&JejCe megjef#elele e, ceeveJeer DeJe³eJe Je Deejesi³e Fl³eeoermeeþer keÀjC³eele ³eslees. ceeveJeer Mejerjeleerue
DeJeIe[ DeMeer Meðeef¬eÀ³ee, ef®eefkeÀlmee Je GHe³eesie ve@vees leb$e%eeveecegUs keÀjlee ³esCes Meke̳e Peeues. lemes®e
meewbê³e& ÒemeeOeves, Jeðeefveefce&leer, keÀHe[s OegC³eemeeþer Je Flej DeveskeÀ IeìkeÀebmeeþer ceeveJee®³ee GHe³eesieer
ve@vees leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee peelees.

3.11 leb$e%eevee®es GHe³eesie Je og©He³eesie -

1. meesveesûeeHeÀer Je (ieYe&eEueie efveoeve) ieYe&eEueie Heefj#eCe

ÒemleeJevee :
OJeveeruenjer Hes#ee DeefOekeÀ kebÀHeve HeeJeCeejer Òe®eb[ Deuì^emee@veerkeÀ Gpex®ee (meeþe keÀjCeejer ³eb$eCee)
³eb$eCes®ee ÒeLece JeeHej ceeveJeer Mejerje®eer ef®eefkeÀlmee keÀjC³eemeeþer [e@. pee@pe& ueg[efJekeÀ ³eebveer 1940
®³ee GÊejeOee&le Naval Medic al Research mebmLee yesmLespe ce³ee&ueb[ ceO³es ³ee Gpex®ee JeeHej
kesÀuee. [e@. peer. efmìJnmeve ³eebveer meJe& ÒeLece Color oppier Òeel³eeef#ekeÀ kesÀues. [e@. efmeJnmeve ns
megjJeeleerHeemetve ³ee #es$eele keÀece keÀjle nesles.

eqmJe[ve : 1953 ceO³es J ewÐekeÀer³e #es$eele Guì^emeesveesûeeHeÀer®ee JeeHej ueg[ efJeÐeeHeerþele Fbies S[uej
DeeefCe keÀeue& nsuecegì (Inge Edler & Carl Helmut) ³eebveer kesÀuee. S[uej DeeefCe nì&me ³eebveer
keÀesuece veeJee®³ee ceeuecees ceO³es efmLele penepe yeebOeC³ee®³ee keb ÀHeveerceOetve ³eb$eCee efceUJetve 29
Dee@keÌìesyej 1953 meeueer God ³e ef¬eÀ³es®es ÒeLece ³eMemJeer ceeHeve kesÀues l³ee®e Jeuee ner®e Òeef¬eÀ³ee ceWogJej JeeHejC³eele Deeueer. ne MeesOe 1954 meeueer Òeefme×erme Deeuee.

³ee Gpex®ee JeeHej (Ultrasonic ) Heg{erue ÒeceeCes ceeveJeeJej ef®eefkeÀlmesmeeþer keÀjlee ³esles. ieYe&OeejCee :
ieYee&®eer Jee{ eEkeÀJee efJekeÀeme ³eesi³e Je De³eesi³e Deens ns HeenC³eemeeþer.
Heesì /Goj : #e³ejesie, efkeÀ[veermìesve, ìîetcejme Fl³eeoer.
ceebmeueeYe eie : ogKeCes, ceej yemeCes.
ueneve DeJe³eJe : [esUs, mleve, Lee@Leje@F&keÀ, mkeÀe@ìce.
íeleer : HeeCeer nesCes, #e³ejesie, ke@Àvmej.
Ëo³e : keÀe³e&He×leer, Pe[Heeoes munotes.in

Page 64

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
64 eEueie efveJe[keÀ ieYe&Heele Je pevcepeele nl³ee :
Ye=Cee®eer nl³ee l³ee®³ee eEueie YesoeJej kesÀueer peeles, l³eeuee eEueie efveJe[keÀ ieYe&Heele Demes cnCeleele. pej
leHeemeCeer veblej eEueie DeeHeu³ee F®ísvegmeej vemesue lej l³ee®ee ieYe&Heele kesÀuee peelees. eEueie efveJe[keÀ
ieYe&Heele eEkeÀJee pevcepeele nl³ee lesJn e®e kesÀueer peeles pesJne DeeHeu³ee F®ísvegmeej eEueie DeHel³e Demesue.
yesJeejme cegueebvee mees[JeCes ner meJe&meeOeejCe He×le Deens.

pesLes cegueiee cegueerHes#ee Þesÿ mecepeuee peelees DeMee efþkeÀeCeer ieYe&efveoeve keÀ©ve ieYee&®eer nl³ee keÀjCes n er
yeeye meje&me Ie[les. ³eeceO³es ®eerve, keÀesjer³ee, lewJeeve, eEmeieeHetj, ceuesefMe³ee, Yeejle, HeeefkeÀmleeve,
v³egieesefve³ee ns osMe Deûesmej Deensle. cegueieer nesC³eemeeþer ieYe&efveoeve keÀjCes ner yeeye keÌJeef®ele®e Ie[les.

meesveesûeeHeÀer cnCepes keÀe³e ?
eEueieefveoeve keÀjC³eemeeþer ieYe&OeejCee leHeemeC³eemeeþer meesveesûeeHeÀer ner meJee&le meesHeer Je mJemle He×le
Deens.

JewÐeefkeÀ³e Deuì^emeesveesûeeHeÀer :
JewÐeefkeÀ³e meesveesûeeHeÀer ner SkeÀ Deuì^emeeTb[ jesieefveoeve He×leerJej DeJeuebyetve Demeuesueer leb$e%eeve
He×leer Deens. ³eele Meerje Je Debleie&le DeJe³eJe, l³ee®ee DeekeÀej, yeebOeCeer/j®evee efomeles. Dee@yemìsì^erkeÀ
meesveesûeeHeÀer ner iejesoj Demeleevee kesÀueer peeles Je meJe&meeceev³eebvee Heefjef®ele Deens.

jesieefveoeveemeeþer JeeHej :
meesveesûeeHeÀer®ee JewÐekeÀer³e #es$eele HeÀej ceesþîee ÒeceeCeele JeeHej kesÀuee peelees, meesveesûeeHeÀer®³ee ceoleerves
jesie efveoeve keÀjCes Meke̳e nesles. meesveesûeeHeÀer keÀjCeejs JewÐekeÀer³e #es$eele J³eeJemeeef³ekeÀ De ensle. pes
jesieefveoeve keÀjC³eemeeþer mke@Àve®ee JeeHej keÀjleele. HeeC³eemeejK³ee (ef®ekeÀì) êJ³ee®ee JeeHej HesMebìuee
ueeTve l³ee®eer meesveesûeeHeÀer kesÀueer peeles.

Mejerjebleie&le veepetkeÀ HesMeeR®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ Òeeflecee IesC³eemee"er m eesveesûeeHeÀer®ee JeeHej neslees. mvee³et
mvee³etyebo, HegªmeesveesûeeHeÀer JeeHejleele. meesveesûeeHeÀer ³eb$ee®ee JeeHej keÀjC³eemeeþer lep%e ®eeueke Àeb®eer DeeJeM³ekeÀlee
Demeles. JesieJesieȳee JeeHejemeeþer JesieJesieȳee lep%eeb®eer iejpe ueeieles.

meteflekeÀeMeeðe OJeveeruenjeR®ee JeeHej ieYe&OeejCes®³ee JesUer ieYee&®eerJee{ leHeemeC³eemeeþer nesles. DeesìerHeesì
meesveesûeeHeÀerceO³es DeesìerHe esìer®³ee YeesJeleeue®³ee DeJe³eJeeb®eer Òeeflecee Iesleueer peeles. ³eele ieYee&Me³e,
efkeÀ[C³ee, cet$eeMe³e ³eeb®ee meceeJesMe neslees. DeesìerHeesì meesveesûeeHeÀer®³ee oesve He×leer Deensle.

1) Deeleerue meesveesûeeHeÀer
2) yeensjerue meesveesûeeHeÀe r

Jejerue oesvner meesveesûeeHeÀer He×leeR®ee DeesìerHeesìe YeesJeleeue®³ee DeJe³eJeeb®eer DeJemLee Je mJeemLe ³eeb®eer
HeefjefmLeleer peeCetve IesC³eemeeþer kesÀuee peelees.

Heesìe®³ee meesveesûeeHeÀerceO³es Heesìe®³ee DeJe³eJeeb®eer Òeeflecee Ieslee ³e sles. efueJnj, efkeÀ[C³ee, Je Flej
DeJe³eJeeb®ee ³eele meceeJesMe neslees. Heesìeleerue ie@meceO³es ³eeJej ce³ee&oe He[leele. cnCetve mebHetCe&le:
meesveesûeeHeÀerJej DeJeuebyetve jenlee ³esle veener. munotes.in

Page 65

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
65
GHe®eejemeeþer GHe³eesie :
meesveesûeeHeÀer®ee GHe®ee jemeeþer GHe³eesie neslees. meesveesûeeHeÀer®ee GHe³eesie Mejerjele Gneslees. lemes®e obleMeeðeeceO³es oele mJe®í keÀjC³eemeeþer Deuì^emeeGb[®ee GHe³eesie neslees. ³eeme
HeÀeskeÀme[ Deuì^emeeGb[ Dee@HejsMeve Demes cnCeleele. (F.U. S.) ³ee®ee JeeHej efkeÀ[veerceOeerue Ke[s
HeÀes[C³eemeeþerner kesÀuee peelees. Meðeef¬eÀ³ee ve keÀjlee ³ee efkeÀjCeeb®ee JeeHej keÀªve cet$eeMe³eeleerue Ke[s
HeÀes[lee ³esleele.

meesveesûeeHeÀer®eer yeuemLeeves :
1) mvee³et Je veepetkeÀ HesMeeR®eer Òeefl ecee ®eebieu³ee He×leerves Ieslee ³esles.
2) meesveesûeeHeÀer®es p³ee Yeeiee®eer Òeeflecee I³ee³e®eer Deens leer Òel³e#e He[ÐeeJej yeIetve DeeHeCeeme
DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee Yeeiee®eer Òeleercee keÀe{lee ³esles. l³eecegUs jesieefveoeve ueJekeÀj nesTve GHe® eej
lJejerle keÀjlee ³esles.
3) DeJe³eJeeb®eer j®evee yeIeC³eemeeþer ³ee®ee JeeHej neslees.
4) ³ee®es MejerjeJej ogjieeceer JeeF&ì HeefjCeece nesle veenerle.
5) meesveesûeeHeÀer®es ³eb$e mJemle Je menpe GHeueyOe nesles.
6) jesi³ee®³ee efyeíev³eepeJeU v eslee ³esleerue SJe{s íesìs mke@Àvej GHeueyOe Deens. l³eecegUs mesJee ®eebieueer
efceUles.
7) Flej jesieefveoeve He×leerHes#ee mJemle Je efJeéemeefve³e Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : meesveesûeeHeÀer®ee GHe®eejemeeþer GHe³eesie keÀmee neslees ?






meesveesûeeHeÀer®es leesìs:
1) meesveesûeeHeÀercegUs ne[ebJej HeefjCeece neslees. l³eecegUs HegCe&Je³eerve ceeCemeebJej ³ee®ee JeeHej keÀceer kesÀuee
peelees keÀejCe ne[s efþmetU nesleele.
2) ie@me Demeleevee meesveesûeeHeÀer ÒeYeeJeMeeueer Deme t MekeÀle veener.
3) nJee eEkeÀJee ne[eb®³ee DevegHemLeerle meesveesûeeHeÀer®eer Keesueer ce³ee&oerle Demeles.
4) ³eb$e ®eeueJeCeeN³ee He×leerJej ³ee®ee HeefjCeece DeJeuebyetve Demelees. ³eemeeþer KetHe keÀewMeu³e DeeJeM³ekeÀ
Demeles. keÀewMeu³e DemeCeej e ®eeuekeÀ Demesue lej®e jesieefveoeve J³eJemLeerle nesT MekeÀles; Dev³eLee
veener. munotes.in

Page 66

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
66 5) C.T. Je M.R. ³ee meejKeer Òeleercee ³esle veener, SkeÀoe keÀe Òeeflecee Iesleueer veblej efveef½ele
keÀesCel³ee DeJe³eJeeb®eer Òeleercee Iesleueer ns meebielee ³esle ve ener.

OeeskesÀ Je JeeF&ì HeefjCeece :
meesveesûeeHeÀer ner He×leer DeefleMe³e megjef#ele He×leer mecepeueer peeles. HeÀkeÌle ieYee&®eer Òeeflecee Iesleevee
DeefleMe³e keÀceer leerJe´les®eer efkeÀjCes JeeHejeJeer ueeieles. ieYee&JemLesle ieYee&®es HeÀesìes IesCes JewÐekeÀer³e#es$eele
leb$ee®ee ogjGHe³eesie mecepeuee peelees.

eEueie efveoeve - Yeejleeleerue HeefjefmLeleer :
1) cegueiee®e Heeefnpes : Yeejleele cegueerHes#ee cegueeuee DeefOekeÀ cenÊJe efoues peeles Je cegueiee nesC³eemeeþer
ieYe&efveoeve kesÀ ues peele Demes. cegueieer Demesue lej ieYe&Heele kesÀuee peeF& Hejbleg Yeejleele ðeerJeeoer
mebIeìveebveer ³eeJej peesjele Dee#esHe Iesleuee Je l³ee®ee HeefjCeece cnCetve SkeÀ ®eUJeU keÀe³e&jle Peeueer.
cenejeä^ele ³ee efJejesOeele keÀe³eoe keÀjC³eele Dee uee Je ieYe&eEueieefveoeve iegvne þjefJeC³eele Deeuee. Hejbleg
pej ceeles®eer yeeUble nesC³eemeeþer DevegketÀue vemesue lej®e ³ee®ee JeeHej keÀjC³eele HejJeeveieer Deens eEkeÀJee
ieYee&®eer Jee{ J³eJeefmLele vemesue lej®e ³ee®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. 199 4 ceO³es Yeejleele mebmeosves
keÀe³eoe Heeme keÀ©ve ³eeJej yeboer DeeCeueer Deens. ne keÀe³eoe cees[u³eeme leerve JemekeÌle cepegjer®eer efMe#ee Je ob[ neslees.

2) HeeuekeÀeb®ee HeeeEþyee : DeeF&Jeef[ueeb®eer peyeeyeoejer Ie sCes ns Òel³eskeÀ DeHel³ee®es keÀle&J³e Deens.
Yeejleele HeeuekeÀeb®eer peyeeyeoejer HeÀkeÌle Heg©Jeef[ueebefJeJeeìles. cegueiee cnCepes cneleejHeCee®eer keÀeþer Demee efjJeepe Yeejleele Deens. l³eecegUs ðeerves cegueeuee®e
pevce ÐeeJee Demes efle®³ee Heleeruee Je meemej®³ee ueeskeÀebvee Jeeìles.

3) ieYe&efveoeveefJe©× kesÀuesuee JeeoefJeJe eo : ieYe&efveoeveecegUs ðeer³eeb®es DeJecegu³eve nesles DeefJeéeeme
iewjmecepeebvee KeleHeeCeer Ieeleues peeles. ³eecegUs ðeer -Heg©HeefjCeeceer eqðe³eeb®es Heg©
2. ke=Àef$ece DeVe pevegkeÀer³e yeoue efvecee&Ce kesÀuesues DeVe:-

De) vewmeefie&keÀ DeVe :
ceveg<³e pesJne He=LJeerJej efvecee&Ce Peeuee lesJne l³ee®eer meJee&le cenÊJee®eer SkeÀ ÒecegKe iejpe DeVe ner nesleer.
lees efvemeiee&le efceUles les DeV e efceUsue l³ee mJe©Heele Keele Demes. lees peiebueeleerue cesuesues ÒeeCeer, Pee[e®eer
HeÀUs, Heeves, HegÀues Je cegUs (kebÀocegUs) Keele Demes Je DeeHeuee GojefveJee&n keÀjle Demes. keÀesCel³eener
ÒekeÀejs l³eeuee DeVe efvecee&Ce keÀjC³ee®eer iejpe l³eeuee veJnleer. keÀeU pemepemee Jee{le iesuee lemeleMeer
ceeveJeer Jemleer Je ueeskeÀmebK³ee Jee{le iesueer. l³ee ÒeceeCeele lees ceveg <³e DeVeOeev ³eemeeþer Òe³elve keÀ©
ueeieuee Je DeVee®es GlHeeove keÀ©ve mJele:®es peerJeve peiet ueeieuee. mJele:®es DeVe mJ ele: efvemeiee&®³ee
meeefVeO³eele, efvemeiee&®³ee ceoleerves le³eej keÀ© ueeieuee Je l³ee®ee JeeHej mJele:®³ee peerJeve¬eÀceemeeþer
keÀjerle Demes. ³ee®ee ®eebieuee HeefjCeece l³ee®³eeJej Demee Peeuee keÀer l³ee®es Deejesi³e meg¢{ jenle Demes.
keÀesCel³een er ÒekeÀej®³ee Òeog munotes.in

Page 67

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
67 Meg× HeeCeer, Meg× nJee, Meg× peefceve ³ee®ee HeefjCeece efveef½eleHeCes Meg× DeVe le³eej nesC³eeJej Peeuee. Meg×
/vewmeefie&keÀ DeVeecegUs J³eeqkeÌle®es Mejerj efvejesieer jenles Je lemes Deepener DeeHeCeeme DevegYeJeeme ³esles.
DeeHeu³ee Deieesoj®³ee efHe{erkeÀ[s Heeefnues Demelee Demes efometve ³esles keÀer ner efHe{er efveef½ele®e DeeHeu³ee
Deelee®³ee efHe{erHes#ee meg¢{ DeeefCe Deejesi³eceeve Demeu³ee®es efometve ³esles. HetJeea®eer ce eCemes oer[Mes, oesveMes
Jevemes. keÀesCel³eener jesieebvee/Deepeejebvee He®eJeC³ee®eer leekeÀo DeMee ÒekeÀej®³ee Meg× DeVeele nesleer.
l³eecegUs keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee oesHeefjefmLeleerle efvecee&Ce nesCeejs DeVe HegjJet MekeÀle veener.

ye) pevegkeÀer³e yeoue efvecee &Ce kesÀuesues DeeOegefvekeÀ DeVe :
Jee{l³ee uee skeÀmebK³es®eer DeVee®eer iejpe HetCe& keÀjCeeN³ee efHekeÀeb®³ee ÒekeÀejele Jee{ Peeueer Heeefnpes. kesÀJeU
ient, leebotU, cekeÀe ³ee leerve®e Mesleer efHekeÀebJej DeJeuebyetve jenCes Oeeske̳ee®es Deens. melele MeskeÀ[es JeDeVeOeev³ee®eer iejpe Yeeiee fJeC³eemeeþer ient, leebotU cekeÀe ³eeb®ee JeeHej Peeuee keÀer l³eeb®ee cetU keÀme keÀceer
Peeuee Deens Je ner efHekesÀ ogyeUer nesle ®eeueueer Deensle. Jesieeves HemejCeeN³ee jesiee®³ee Je efkeÀ[er®³ee
ÒeeogYee&JeecegUs SkeÀefHe{er MesleercegUs lemes®e efye³eebCee®es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, ne³eefye´[erkeÀjCe kesÀu³eeves,
efye³eeCeeb®eer ³eesi³e peesHeemevee ve kesÀu³eecegUs DeveskeÀ efHekesÀ Oeeske̳eele ³esJet ueeieueer Deensle. HeeC³ee®es Je
peefceveer®es efve³eespeve ³eesi³e He×leerves nesle veener. efy e³eeCes yes®eJe Je DeHeewefäkeÀ nesle Demetve l³eeleerue cetU
melJe veä nesle Deens.

mebnejkeÀ efyepeeb®³ee ÒemeejebcegUs mebHetCe& pewefJekeÀ efJeefJeOelee veä nesC³ee®eer Yeerleer efvecee&Ce Peeueer Deens.
peerJeeCet, efJekeÀjC³eeJej keÀe³eosMeerj yebOeve Je keÀ[keÀ Meemeve DeeJeM³ekeÀ Deens. pewJe leb$e%eeveÜejs efvecee&Ce kesÀuesues
mees³eeyeerve iee³eeruee Kee³euee efou³eeme otOeele eqmveiOeebMe Jee{lees. HeCe l³ee®eyejesyej l³ee®ee HeefjCeece
keÀke&Àjesiee®³ee Jee{erJej neslees. ³ee®eer peeCeerJe meJee¥vee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Deepe GlHeeove Jee{er®³ee
veeJeeKeeueer DeefOekeÀeefOekeÀ jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. l³eecegUs GlHeeo veele Jee{ nesTve
Jee{CeeN³ee ueeskeÀmebK³es®ee DeVeOeev³ee®³ee ÒeMve efceìuee HeCe DeMee ÒeogefDeejesi³ee®³ee mecem³ee efvecee&Ce nesle Deensle.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : ke=Àef$ece DeVe cnCepes keÀe³e ?






2.1 efye³eeC³eeb®es HeefjCeece :
meO³ee peieYejele ke=Àef$ece DeVee®es GlHeeove keÀjC³ee®ee Òe³elve peesjele meg© Deens. l³eemeeþer DeveskeÀ
ÒekeÀej®³ee pevegkeÀ leb$e%eevee®ee JeeHej keÀªve ke=Àef$ece DeVe -Oeev³e efvecee&Ce kesÀues peeles.³ee ke=Àef$ece
yeer³eeCes Je DeVe ³ee®ee MesleerJej ceeveJeeJej Je peveeJejebJej efJeHejerle HeefjCeece nesle Deensle. Mesleer GlHeeove
Jee{efJeC³eemeeþer leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee peelees. ³eeleerue meO³ee®es `ìefce&vesìj efye³eeCes' ns ìefce&vesìj munotes.in

Page 68

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
68 pevegkeÀ leb$e%eeveeve s le³eej kesÀues Deens. ³ee ìefce&vesìJej leb$eecegUs efvecee&Ce kesÀuesues yeer DeefleMe³e IeelekeÀ
Demeu³ee®es efometve ³esles.

ìefce&vesìj ìskeÌvee@uee@peer ves le³eej nesCeeN³ee efye³eeCeeceOeerue HesMeer pevegkeÀ¬eÀceele yeoue keÀªve les
efJekeÀleel e. DeMee efye³eeCeeleerue DeevegJebefMekeÀ iegCeOece& yeoueuee Demeu³eeves leer efye³eeCes Hesªve Deeuesues
efHekeÀ Je l³ee efHekeÀebceOetve efvekeÀ[ kesÀuesues yeerpe Hesju³eeJej l³eebvee DebkegÀj ³esle veener lemes®e DeMee
efye³eeCeeHeemetve Deeuesu³ee e fHekeÀeb®es HejeiekeÀCe ogmeN³ee peeleer®³ee JevemHeleer yejesyej HejeieerYeJeve Peeu³eeme
l³ee JevemHeleeRb®es efye³eeCes ogmeN³ee Jeìefce&vesìj efye³eeCes®e efMeuuekeÀ jenCeej Demeu³eeves l³eemeeþer keÀe³ece efye³eeCes kebÀHev³eeJej DeJeuebyetve
jeneJes ueeiesue. keÀeueeblejeves ns efye³eeCes meg×e jesieebvee yeUer He[tve Mesleer GÐeesie Oeeske̳eele ³esC³ee®eer
Meke̳elee Deens.

ner ìefce&vesìj efye³eeCes Dev³eOeev³e efHekeÀebJ ejerue HejeieerYeJeve Òe¬eÀer³ee meejK³ee®e Jeiee&leerue efHekeÀebJej
efJeHejerle HeefjCeece keÀjerle efye³eebceO³es mìjerueerìe DeeCele Deens. efMeJee³e efye³eeCeeceOeerue ieYe& veä nesTve
l³eele efJeKeeu³eeves Mejerje®eer Jee{ Kegbìles. Yeejleele mejkeÀerHeemetve le³eej Peeuesueer Hesb[ peveeJejebvee KeeÐe cnCetve
osleele. Demes KeeÐe efou³eeves peveeJejebvee efJeefJeOe Deepeej nesC³ee®ee mebYeJe Demelees Je les Deepeej
meeKeUerletve ceeCemeeHe³e¥le menpe Heesn®eJet MekeÀleele. efye³eeves le³eej keÀjCeeN³ee Òel³eskeÀ yeer HesjC³eeHetJeea
ìsì^emee³ekeÌueerveceO³es yeg[Jetve Iesleele. jmee³eve JeeHeju³eeves yeer efJeefpeJeeCet veä keÀjles Je He³ee&JejCeeuee OeeskeÀe Heesnes®elees.

2.2 ìefce&vesìj pevegkeÀ leb$e%eeve :
DeueerkeÀ[®³ee leerve oMekeÀele ceeveJee®³ee YejYejeìermeeþer pewJeleb$e%eeves HeÀej ceesþe neleYeej ueeJeuee
Deens. HeCe ³ee leb$e%eeveeves pesJe{s HeÀe³eos Deensle lesJe{s®e leesìs Deensle. ³ee leb$e%eevee®³ee ®egkeÀer®³ee
JeeHejecegUs Mesleer GÐeesieeuee ceesþe OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens. ceesvme@vìes HeeF&ve [suìe Je Flej
Deeblejjeä^er³e efye³eeCes HegjefJeCeeN³ee kebÀHev³eebveer `ìsefce&vesìj pevegkeÀ' ³ee veeJeeves pewJe leb$e%eeve He×leerves
efJekeÀmeerle kesÀuesues efJeefJeOe efHekeÀeb®es efye³eeCes yeepeejele DeeCetve efJekeÀmeveMeerue jeä^eceO³es l³eeb®es Hesìbì
efceUJetve Iesleues Deens. ìefce&vesìj efye³eeCes HeÀkeÌle SkeÀoe®e Òepeveve nesle Demeu³eev es DeefJekeÀmeerle
osMeeceOeerue iejerye MeslekeÀN³eebyejesyej les SkeÀ ceesþs mebkeÀì Deens. Hegvne GlHeeove ve nesCeeN³ee efye³eeCeebcegUs
osMeeleerue pewefJekeÀ efJeefJeOelee nUtnUt ueesHe HeeJeles Deens. [suìe DeeefCe HeeF&ve ueB[ ³ee efye³eeCes le³eej
keÀjCeeN³ee DecesefjkeÀve kebÀHev³ee opexoej efye³eeCes Je Mesleer jmee³eve ³ee veeJeeKeeueer DeefJekeÀmeerle osMeebvee
`ìefce&vesìj ìskeÌvee@uee@peer' ves le³eej nesCeeN³ee efye³eeCeeceOeerue HesMeer pevegkeÀ¬eÀceele yeoue keÀªve les
efJekeÀleele DeMee e fye³eeCeeleerue DevegJebMekeÀ iegCeOece& yeoueuee Demeu³eeves leer efye³eeCes Hes©ve Deeuesues efHekeÀ
l³ee efHekeÀebceOeerue efveJe[ kesÀuesues yeerpe Hesju³eeJej l³eebvee DebkegÀj ³esle veener. lemes®e DeMee efye³eeCeebHeemetve
Deeuesu³ee efHekeÀeb®es He jeiekeÀCe ogmeN³ee l³ee®e peeleer®³ee JevemHeleer yejesyej HejeieerYeJeve Peeu³eeme l³ee
JevemHeleer®es efye³eeCes ogmeN³ee JeefJeefMeä ìefce&vesìj efye³eeCes®e efMeuuekeÀ jenCeej Demeu³eeves keÀe³ece efye³eeCes kebÀHev³eeJej DeJeuebyetve jeneJes
ueeiesue. keÀeueeblejeves ns efye³eeCes meg×e jesieebvee yeUer He[tve Mesleer Oeeske̳eele ³esC³ee®eer Meke̳elee Deens.

peerve ìefce&vesìj cnCepes efye³eeCeebceOeerue HesMeerleerue peerv e (pevegkeÀ) ¬eÀce yeoue nes³e. pevegkeÀ¬eÀce
yeoueecegUs ieYe& veHegbmekeÀ neslees. Je Òepeveve Òeef¬eÀ³ee efvekeÀeceer nesles. DeMeer efye³eeCes Hesju³eeJej ogmeN³ee
efHe{erle leer GieJele veenerle. JevemHeleer HesMeerceOeerue iegCemet$eele Demeuesues [er.Sve.S Je l³eeleerue efJeefMeä munotes.in

Page 69

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
69 pevegkeÀeb®³ee pewJeleb$e%eeveeves ¬eÀce yeoue keÀjlee ³esles. pevegkeÀ 1 yeoueecegUs yeer ceOeerue ieYe& veä neslees Je
l³ee efye³ee Hesju³eeJej ogmeN³ee Jenesles Je pevegkeÀ 1Meer pevegkeÀ 2®ee ¬eÀce yeouelees. pevegkeÀ 3 ìsì^emee³ekeÌueerve JeeHejecegUs þjeefJekeÀ
DeJemLesle ÒeYeeJeerHeCes ns yeer GieJeles lesJne pevegkeÀ 3 ÒeYeeJenerve neslees. l³e ecegUs 1Meer l³ee®ee meb yebOe
legìlees. l³eecegUs yeerceOeerue ieYe& ce=le neslees. cnCetve ³ee efye³eeCeebceOeerue ÒepeveveMekeÌleer ogmeN³ee efHe{erle
veä nesles.

Yeejlee®³ee SketÀCe GlHeeoveeHewkeÀer 30ìkeÌkesÀ GlHeeove MesleerHeemetve Deens DeeefCe 70ìkeÌkesÀ MeslekeÀN³eeb®es
YeefJe<³e MesleerJej De Jeuebyetve Deens. Yeejleeleerue DeveskeÀ MeslekeÀjer, mebmLee Je mebIeìvee ìefce&vesìj efye³eeCes
Jej yeboer DeeCeC³eemeeþer Heg{s ³esle Deens. ³eeyeeyele 3 ef[meWyej 1998 uee mebmeosle ÒeMve GHeefmLele
keÀ©ve ³ee leb$e%eeuee efJejesOe oMe&efJeuee iesuee. Yeejleer³e njerle¬eÀebleer®es pevekeÀ [e@. Sce. Sme.
mJeeceerveeLeve ³eeb®³ee celes `peerve ìefce&vesìj ìskeÌvee@uee@peer' ner osMeeuee MeeHe Deens DeeefCe ³ee leb$e%eeveecegUs
Yeejleer³e DeVeOeev³e efJekeÀemeele ceesþe OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens. Ye ejleele 70ìkeÌkesÀ MeslekeÀjer 90
ìkeÌkesÀ HeejbHeeefjkeÀ efye³eeCes JeeHejle Demeleele. DecesefjkesÀletve IeelekeÀ ìefce&vesìj efye³eeCes DeeCegve 7 0
ìkeÌkesÀ Yeejleer³e Mesleer J³eeJemee³ee®es vesle=lJe keÀjC³ee®ee Òe³elve HejosMeer efye³eeCes kebÀHev³ee keÀjerle Deensle.

Fb[er³eve keÀe@vmeerue HeÀe@j De@ûeerkeÀu®ej efjme®e& Je ef[Heeì&cevìs Dee@HeÀ yee³eesìskeÌvee@uee@peer ³ee mebMeesOeve
mebmLeebveer SkeÀ meefceleer vescetve 19 ces 1998 uee ³ee IeelekeÀ leb$e%eevee®³ee Yeejleeleerue ÒeJesMe nesT ve
osC³eemeeþer efJejesOe kesÀuee. Yeejle mejkeÀejves ìefce&vesìj meer[ HesìbìOeejkeÀebvee HejJeevee veekeÀejeJee.
Jejerue efye³eeCes Yeejleele Dee³eele keÀ© ve³es Je les Dee³eele kesÀu³eeme mebyebOeerleebvee keÀ[keÀ efMe#ee ÐeeJeer.
lemes®e meerceeMegukeÀ efJeYeeieevesner meleke&À jeneJes DeMee met®evee kesÀu³ee Deensle.

DecesefjkeÀve ìefce&vesìj leb$e%eeveeyejesyej Fbiue[ner Jnefce&vesìj ns IeelekeÀ leb$e%eeve yeepeejele DeeCele
Deensle. Deeblejjeä^er³e kebÀHev³ee ke=ÀefDemeu³eeves l³eebvee efJejesOe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

2.3 mee³eyej iegvns ieejer

ÒemleeJevee :
mee³eyej iegvne®³ee efJeéeele Òel³e#eele keÀesCeleener iegvne ve Ie[lee Goe. ³eg×, ceejeceejer, Del³ee®eej, F.
Òel³e#eel e ve neslee eEkeÀJee DeMee mJe©Hee®es iegvns veener; lej mee³eyej iegvnele DeeHeCeeme meceepeele
DeÒel³e#eefjl³ee ceeveefmekeÀ DeeIeele, ceeveefmekeÀ keÀeW[ceeje menve keÀjeJee ueeielees keÀejCe l³eele Òel³e#eele
MeejerefjkeÀ Fpee ve neslee ceeveefmekeÀ Fpee nesles. ³ee iegvne®³ee meboYee&le Yeejleer³e DeefOekeÀejer pejer
peeie©keÀ efomele Demeues, lejer YeefJe<³eeleerue p³ee p³ee mee³eyej iegv¿eeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee
l³eebvee mees[efJelee ³esleerue keÀe? ne ÒeMve GHeefmLele neslees. peerJeve ns ®eebieu³ee Je JeeF&ì ieesäer®es efceUtve
yeveuesues Deens. l³ee®eÒeceeCes ceeefnleer leb$e%eeve Deens. meJe&®e ieesäer ®eebieu³ee Ie[leerue Demes veener keÀejCe
mee³eyej iegvne ne DebOeejemeejKee Deens. ³ee ceeefnleer®³ee ÒemeejceeO³eceeJej ue#e þsJeCeejer Heesefueme
³eb$eCee mLeeHevee ve kesÀu³eecegUs ³ee ceeefnleer ÒemeejceeO³eceeJej Jne³ejme®³ee DeeOeejs nuuee keÀªve ner
³eb$eCee yebo Hee[ueer peeles eEkeÀJee efle®³eeJej HeefjCeece Ie[tve ³eslees, keÀejCe ³ee ³eb$eCeeceO³es Jne³ejme®ee
nuuee jesKeC³e e®eer MekeÌleer eEkeÀJee ÒeeflekeÀej keÀjC³eemeeþer MekeÌleer vemeles.

munotes.in

Page 70

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
70 J³eeK³ee Je DeLe& :
1) peieeceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee JesyemeeF&ì ceesHeÀle eEkeÀJee keÀceer HewMeele GHeueyOe Demeu³eecegUs
JesyemeeF&ì®ee mJeeLee&keÀefjlee De³eesi³e JeeHej kesÀuee peelees. l³eeme mee³eyej iegvne Demes cnCeleele.
mebieCekeÀ, Fbìjvesì, mee³eyej, mHesme Je Jeu[& JeeF&[ Jesye ³eeb®³eeÜejs kesÀuesues iegvns ns mee³eyej iegvnele
³esleele.

2) De@[. HeJeve ogiieue (meJeex®®e v³ee³eeue³eeleerue JeefkeÀue): keÀesCel³eener i egv¿eemebyebOeer®eer ke=Àleer
p³eecegUs mebieCekeÀe®ee meeefnl³eªHeer, ue#e©Heer eEkeÀJee SKeeÐee ceeO³eceªHeer ÒeceeCes Heg{®es iegvns Ie[Jetve
DeeCeC³eemeeþer pesJne ³ee®ee JeeHej kesÀuee peelees lesJne les meeyej iegvns nesleele.

mee³eyej iegv¿eele De bleYe&tle IeìkeÀ :
mebieCekeÀ ñeeslee®eer ®eesjer ³eele ceeefnleer®eer ®eesjer Je ®eesjer kesÀuesu³ee ceeefnleer®³ee DeveskeÀ Òeleer le³eej keÀjCes
³ee®ee meceeJesMe neslees.

 mebieCekeÀ efmemìerceceO ³es IegmeKeesjer ogmeN³ee®³ee HejJeeveieerefMeJee³e l³e eb®³ee mebieCekeÀe®ee iegHle
HeemeJe[& ceeefnleer keÀ©ve IesTve l³eele ÒeJesMe efceUJeCes l³eele mJele:®es F& -cesue Keeles GIe[Ces.
 DeeqMueue ÒekeÀeMeve /osJeeCe -IesJeeCe Dee@veueeF&veJej SKeeÐee®es veive ef®e$e HeeþJeCes. DeeqMueue
ieesäer®eer osJeeCe -IesJeeCe keÀjCes ³ee yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.
 pes ³ee iegvnele oes
peeieeflekeÀ HeeleUerJej mee³eyej iegvns Ie[le Deensle. Yeejleelener HeefjefmLeleer HeÀej ®eebieueer veener .
DeeleeHe³e¥le efkeÀleer iegvns Ie[ues ³ee®eer efveef½ele ceeefnleer GHeueyOe veener. Hejbleg ogiieue ³eeb®³ee
ceeefnleervegmeej HesÀye´gJeejer 2000 les ef[meWyej 2002 He³e¥le Yeejleer³e Meemevee®³ee meeF&ìJej 780 JesUe
Dee¬eÀceCe Peeues ³ee menñeeleerue meJee&le ceesþe $eeme DeeHeu³ee iegvnîeeuee ³ee mee³eyej iegv¿ee®ee nesle
Deens. mee³eyej iegvnsieej mebkesÀle mLeUeb®ee mebHetCe& veeMe keÀ© MekeÀlees. mee³eyej iegv¿eele SkeÀe efþkeÀeCe®ee
Hewmee ogmeN³ee efþkeÀeCeer mLeeveeblej keÀjleele. DeefleMe³e meb JesoveMeerue ceeefnleer®ee MeesOe Ieslee ³eslees. F& -
cesueÜejs Oeceke̳ee oslee ³esleele. DeMueerue ceeefnleer HeeþJelee ³esles. ì@keÌmeceO³es DeHeÀjeleHeÀj keÀjlee
³esleele. FbìjvesìJej Flej DeveskeÀ ÒekeÀej®es iegvns keÀjlee ³esleele.

Fbìjves쮳ee Jee{l ³ee JeeHejecegUs DeeHeCeeJej l³eeb®es Òel³e#e eEkeÀJee DeÒel³e#e HeefjCeece nesT MekeÀleele.
Lees[ke̳eele p³eele mebieCekeÀ eEkeÀJee DeeHeCeeJej l³eeb®es Òel³e#e eEkeÀJee Fbìjvesì JeeHe©ve iegvns kesÀues
peeleele. l³eebvee mee³eyej iegvns Demes cnCeleele.

mebieCekeÀele Jne³ejme HeeþefJeCes. Dee@ve ueeF&ve HewMee®eer DeHeÀjeleHeÀj ³ee meejK³ee ieesäer DeeefLe&keÀ
J³eJeneje®ee keÀCee cees[t MekeÀleele. ³eent, Jee³e [e@ìkeÀe@ce F. JesyemeeF&ìme yebo Hee[C³eele Deeu³ee nesl³ee.
lemes®e DeLesPee@ve [e@ìkeÀe@c e, DecesPee@ve [e@ìkeÀe@ce ³eemeejK³ee ceesþîee JesyemeeF&ìme yebo Hee[C³eele
Deeu³ee nesl³ee. ueJe ye@ie Jece& / Dee³e ueJe ³eg ne meJee&le ceesþe mee³eyej iegvne mecepeC³eele ³eslees. keÀejCe
³eeves peieeleerue keÀjes[es mebieCekeÀ Hebieg kesÀues nesles.
munotes.in

Page 71

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
71 mee³eyej iegvne cnCepes keÀe³e ns ogmeN³ee Meyoeble meebefieleues lej mee³eyej iegvne cnCepes DeMeer keÀesCeleerner
ke=Àleer keÀer p³eele ceeefnleer leb$e%eevee®³ee Debleie&le Hee³eeYetle ceeb[Ceer ³eele yeskeÀe³eosMeerj [eìe ®eesjCes,
[eìe yeskeÀe³eosMe erjHeCes mLeueebleefjle keÀjCes, keÀe³e& He×leerle nmle#esHe keÀjCes.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve: mee³eyej iegvneleerue IeìkeÀ mHeä keÀje.






mee³eyej iegv¿eeb®es JeieeakeÀjCe :
De) iegvns : ³eele HeÀmeefJeCes, DeHeÀjeleHeÀj , yeoveeceer keÀjCe s, OecekeÀer osCes, ³eebmeejK³ee pegv³ee
iegv¿eebmeeþer Fbìjvesì®ee JeeHej kesÀuee peelees. Fbìjves쮳ee ieleercegUs ns iegvns keÀjCes DeefOekeÀ meesHes
Peeues Deens. ³eebvee FbìjvesìJejerue iegvns cnCeleele.

ye) veJeerve iegvns : ceefnleer®eer cees[lees[ keÀjCes, Jne³ejme IegmeJeCes, yeewef×keÀ mebHeÊeer, nkeÌkeÀbe®eer
Hee³eceuueer keÀjCes ³eeb®ee meceeJesMe neslees ³eebvee Fbìjvesì®es iegvns Demes cnCeleele.

n@eEkeÀie (Hacking) cnCepes keÀe³e ?
n@eEkeÀie®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle. heCe DeeHeCeeme GHe³egkeÌle DeMee oesve J³eeK³ee
cenÊJee®³ee Jeeìleele. 1) mebieCekeÀeMeer KesUC³ee®ee íbo cnCepes n@efkeÀie. 2) mebieCekeÀeleerue ³eb$eCes®eer
cees[ lees[ keÀjCes cnCepes n@eEkeÀie. ner ogmejer J³eeK³ee Deens. DeMee ÒekeÀejs ceeefnleer®ee r cees[lees[ eEkeÀJee
ceeefnleer®eer ®eesjer keÀjC³eeme `n@keÀme&' Demes cnCeleele.

³eele keÀes[ n@keÀme& ¬e@ÀkeÀme& Demes ÒekeÀej He[leele. meJe& mee³eyej iegv¿eebceO³es nBeEkeÀie ne meJee&le ceesþe
vegkeÀmeevekeÀejkeÀ iegvne mecepeuee peelees.

®eej Òek eÀej®es n@eEkeÀie Deepe DeefOekeÀ Òe®eefuele Deensle les Heg{erue ÒeceeCes.
1) íbo eEkeÀJee ieccele cnCetve one Je2) ÒeeflemHeOee&®ee J³eJemee³e YegmeHeeì keÀjC³eemeeþer.
3) iegvne ke Àªve Hewmee keÀcekeC³eemeeþer.
4) Fbìjvesì meske̳egefjìer kebÀHev³eebkeÀ[tve l³eeb®³ee efieNneF&keÀebvee l³ee®es Òee@[keÌì efJekeÀC³eemeeþer.

mee³eyej iegvns DeeefCe mee³eyej HeÀmeJeCetkeÀ
1) mee³eyej DeHeÀjeleHeÀj :
meJe& mee³eyej iegv¿eeb®³eeceOes 113 iegvns ns mee³eyej DeHeÀjeleHeÀje®es nesleele. iesu³ee keÀener JeFbìjvesì DeHeÀjeleHeÀj Je HeÀmeJeCetkeÀ 29ìkeÌkesÀ Jee{ueer Deens. FbìjvesìJejerue ne meJee&le keÀe³eosMeerj
iegvne Deens. yeesieme iegbleJeCetkeÀ, Keesìer He$es, ¬esÀef[ì keÀe[&®e e iewjJeeHej, HewMee®ee iewj J³eJenej ³eeb®ee
³eele meceeJesMe neslees.
munotes.in

Page 72

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
72 2) mebieCekeÀ Jne³ejme :
mebieCekeÀ Jne³ejme cnCepes ye´@[ Òeesie@ceeRie p³eecegUs mebieCekeÀeleerue ceeefnleer vekeÌkeÀue kesÀueer peeles. efJevee
HejJeeveieer ceeefnleer®eer vekeÌk eÀue keÀjCes. [sìeb®es mLeeveeblej keÀjleevee ne Jne³ejme SkeÀe mebieCekeÀeletve
ogmeN³ee mebieCekeÀele peelees. pemes HeÌuee@Heer, meer[er, ³eg.Sme.yeer ³eebcegUs ne Jne³ejme HemeefJeuee peelees.

3) efHeÀ³eeRie DeeefCe mJe³ebeRie (F& -cesue iewjJeeHej):
efHeÀ³eeRceie cnCepes F& -cesue JeeHe©ve DeeflemebJesoveceMeerue ceeefnleer pemes keÀer, ³egpej vesì HeemeJe[& ¬esÀef[ì
keÀe[& ef[ìsue efceUJeues Je efle®ee De³eesi³e / iewjJeeHej keÀjCes, mHe@veerbie cnCepes FueskeÌì^e@efvekeÀ cesmespesme
efmemìerce®ee iew jJeeHej F& -cesue mHe@ce ne FbìjvesìJejerue mHe@veeRie®ee SkeÀ ÒekeÀej Deens. ³eele OeeskeÀe ve
HelkeÀjlee Hewmee keÀceJelee ³eslees.

4) Jesye mee³eyej iegvne:
JesieJesieUs mee³eyej iegvns keÀjCes meesHes Je meesF&mkeÀj yeveues Deens. iegvns keÀjC³eemeeþer keÀesCeleerner JesyemeeF&ì
JeeHejueer peeles Je iegvnsieej efvemeìtve peeTve JesyemeeF&ìJej iegvne ³eslees. ³eele ceesyeeF&ue®es mee@HeÌìJesDej Je
efjcegJnue [ermkeÀ [^eFJn®eener JeeHej neslees.

5) yeoveeceer DeeefCe íU:
Fbìjvesì DeeHeCeebme peie Kegues keÀªve oslees. ®e@ì ©cemeejK³ee mesJesceOetve DeeHeCe peieeMeer efnleiegpe keÀ©
MekeÀlees. ³eecegUs DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele. ³eecegUs yeoveeceer keÀjCes, ceeveefmekeÀ íU keÀjCes,
iegvnsieej FbìjvesìJej JeeHej keÀjleele. osMeeryeeyee[e@ìkeÀe@ ce ³ee JesyemeeF&ìJej Yeejleeleerue DeveskeÀ
ef®e$eHeì , veiveef®e$es GHeueyOe Deensle.

6) mee³eyej Jee*dce³e :
JesieJesieȳee osMeele veweflekeÀles®³ee JesieJesieȳee mebkeÀuHevee Deensle. l³eecegUs keÀesCel³ee yeeyeer DeMueerue Je
keÀesCel³ee veenerle ³ ee yeeyeleerle vekeÌkeÀer efve³ece keÀjCes DeJeIe[ peele Deens. mee³eyej Jee*dce³eeJej yeboer
IeeueeJeer keÀer veener ³eeyeeyele efveCe&³e IesCes Meke̳e nesle veener. ³ee efJeMesJeì veener.

DeeHeueer Òeieleer l eHeemee :
ÒeMve : mee³eyej iegv¿eeleerue HeÀmeJeCetkeÀ keÀMeer nesles?






GHeYeeskeÌl³eeves I³eeJe³ee®eer keÀeUpeer:
1) Iejiegleer Fbìjvesì JeeHej keÀjC³eeJej mee ³eyej iegvne®es peemle Dee¬eÀceCe nesC³ee®eer Meke̳elee Demeles.
keÀejCe l³eeb®³eekeÀ[s Demes nesT ve³es, ³eemeeþer HegjsMeer ³eb$eCee vemeles. Flej efþkeÀeCeer Demes nesT
ve³es ³ee®eer Keyejoejer Iesleueer peeles. munotes.in

Page 73

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
73 2) meJe& kebÀHev³eeceO³es DeBìer Jne³ejme Je Flej megefJeOee GHeueyOe Demeleele Je JeeHejCeeN³eebvee
³eeefJe3) yeBeEkeÀie #es$eeceO³es ³eeyeeyele DeefOekeÀ ÒeceeCeele peeie©keÀlee Demeles. meJe& yeBkeÀe DeeHeu³ee ûeenkeÀebvee
Fbìjvesì Jeªve nesCeejer HewMee®eer ®eesjer ³ee yeeyele mebHetCe& ceeefnleer osleele. ³eecegUs ûeenkeÀ Jeie& meleke&À
jenlees.
4) ³ee Jee{l³ee iegvnsieejer ceO³es GHeYeeskeÌl³eebveer mJele:®e keÀeUpeer keÀªve yeepeejele GHeueyOe
Demeuesu³ee meeOeveeb®ee JeeHej keÀ©ve DeeHeues vegkeÀmeeve ìeUues Heeefnp es.

mee³eyej iegvnele ³eeb®ee meceeJesMe neslees:
1) mebieCekeÀ ñeeslee®eer ®eesjer - ³eeceO³es ceeefnleer®eer ®eesjer Je ®eesjer kesÀuesu³ee ceeefnleer®³ee DeveskeÀ Òeleer
le³eej keÀjCes ³ee®ee meceeJesMe neslees.
2) mebieCekeÀ efmemìerceceO³es IegmeKe esjer - ogmeN³ee®³ee HejJeeveieer efMeJee³e l³eeb®³ee mebieCekeÀele iegHle
HeemeJe[& ceeefnle keÀªve IesCes, l³eele ÒeJesMe kesÀues Je l³eele mJele:®ee F& -cesue GIe[Ces.
3) DeeqMueue ÒekeÀeMeve /osJeeCe - IesJeeCe Dee@veueeF&veJej veive ef®e$e HeeþefJeCes , DeMueerue ieesäeR®eer
osJeeCeIesJeeCe keÀjCes
4) pes pes ³ee iegvnele oes
mee³eyej iegvns Je Yeejle :
Flej osMeebÒeceeCes®e Yeejle osKeerue mee³eyej iegvne®ee efMekeÀej Peeuesuee Deens. Yeejleele mee³eyej iegvne®es
ÒeceeCe PeHeeìîeeves Jee{le Deens. ³eeceO³es F& -cesue HeeþefJeCes , DeMueerue ef®e$e HeeþefJeCes, ceeefnleer®es ®eesjer
keÀjCes, F. efJeefJeOe iegvns Heg{s ³esle Deensle.

Fefvmììîegì Dee@HeÀ mee³evme ³eeb®³ee HeenCeerve gmeej Yeejleele ³ee iegv¿eecegUs ÒeefleJeSJe{e leesìe neslees. HeJeve ogiieue ³eebveer kesÀuesu³ee HeenCeervegmeej 2006 ceO³es HeÀkeÌle 10 efHeÀ³ee&oer
veeWoefJeu³ee iesu³ee. Heeref[le J³ekeÌleer iegvne veesboefJele veenerle, keÀejCe l³eebvee Heesefuemeeb®³ee íUe®eer Je
yeoveeceer®eer Yeerleer Demeles.

4. mebieCekeÀer³e efJe
mebieCekeÀer³e efJeef[keÌme®ee ieeYee DemeCeeN³ee ceemìj yegì jskeÀe@[& Jej nuuee keÀjCeeje HejesHeefpeJeer Dee%ee meb®e nes³e.
mebieCekeÀer³e efJemJele:®es vegkeÀmeeve ve keÀjlee ``mJele:®es HegveGlHeeove keÀjCeeje mee@HeÌìJesDej'' ner k eÀuHevee ceeb[ueer.
Hejbleg Flej mebMeesOekeÀeveer ner keÀuHevee nem³eemHeo þjJeueer. keÀejCe mebieCekeÀ JeeHejC³eeves keÀe@Heer
kesÀu³eeefMeJee³e keÀesCel³eener mee@HeÌìJesDej®es Hegve;GlHeeove nesle veener. Hejbleg l³eeveblej®³ee oMekeÀele
`S.ìer.De@C[ ì er'' ³ee mebieCekeÀ #es$eeleerue efJeK³eele kebÀHeveer®³ee keÀener le©Ce lep%eeveer ³ee keÀuHevesuee
ogpeesje osJetve SkeÀ JewefMeäîeHetCe& ``Òeesûe@ce KeeCeeje Òeesûe@ce'' yeveJeuee Je lees mebieCekeÀele mees[uee. ³ee
Òeesûe@ceves Flej mebieCekeÀlep%eevee r yeveJeuesuee mebkesÀle MeesOetve l³ee peeieer mJele:®ee mebkesÀle ìekeÀuee. DeMee
ÒekeÀejs meJee&efOekeÀ peeiesle lees l³ee®es mebkesÀle ìekeÀle Demes. ne Òeesûe@ce cnCepes®e ``mJele:®e HegveGlHeeove
keÀjCeeje mee@HeÌìJesDej'' mebieCekeÀer³e efJe

Page 74

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
74 keÀener iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce nesC³ee®eer Meke̳elee nesleer. cnCetve ³ee MeesOee®eer megªJeeleerme Jee®³elee
Peeueer veener. Hejbleg HesÀve Lee@cemeve ³ee mebieCekeÀ lep%eeves ieesHe efve³elee ve jeKeu³eecegUs ner keÀuHevee
mJeleb$e Heefjef®ele Peeueer.

SKeeÐee HeÌuee@Heerletve, cees[sce ue@ve, Fbìjvesì ueeF&ve, vesìJeke&À ³eeceOetve ceeefnleer®eer osJeeCeIesJeeCe keÀjleevee
mebieCekeÀer³e efJeSkeÀoe mebieCekeÀele efMejuee keÀer lees mJele:®eer keÀe@Heer mJele:®e keÀªve SkeÀe mebieCekeÀeletve ogmeN³ee
mebieCekeÀele meb®eej keÀjlees Je l³ee mebieCekeÀeleerue meJe& ceeefnleer veä keÀjle es. megjJeeleerme kesÀJeU mebieCekeÀ
®eeuekeÀe®eer ®esäe keÀjCes Je l³eeuee ieeWOeUele ìekeÀCes ne SJe{e®e ne efJeHejbleg l³eeme Deelee efJeke=Àle mJe©He ÒeeHle Peeues Deens. mebieCekeÀer³e efJekeÀesCeer efvecee&Ce kesÀuee ³eeJe©ve l³ee®eer efJeefJeOe veeJes Òe®eefuele Deensle. Goe. Deueeyeecee, ®esveexefyeuee,
peesMeer Jne³ejme Fl³eeoer ³eeleerue peesMeer Jne³ejme ne Yeejleer³e efJeceeveuee peelees. ``De@efvìJne³ejme mee@HeÌìJesDej'' cegUs ner Yeerleer keÀceer Peeueer Deensle. mebieCekeÀer³e
efJen
Jee³eìtkesÀ (Y2K) ®³ee mecem³esJej lees[iee keÀjC³eemeeþer Je l³eeyeeyele®ee Dee{eJee IesC³eemeeþer 160
osMee®eer cenÊJee®eer HeefjpeieYejeleerue keÀesìîeeJeOeer mebieCekeÀ ³ee mecem³esves yeeefOele Demetve l³eeJej 31 ef[meWyej 1999 HetJeea
lees[iee ve efveIeeu³eeme Òe®eb[ IeesìeUe nesC³ee®eer Meke̳elee nesleer Je ³eelegve®e mee ³eyej iegvns Ie [tve
³esleele.

efYeVe osMeele ³ee mecem³esyeeyele Demeuesu³ee efmLeleeruee Dee{eJee IesC³eemeeþer meb³egkeÌle je<ì^eves
``Fbìjve@Meveue Y2K keÀesDee@HejsMeve meWìj mLeeHeve kesÀues nesles. Jee@efMeiìve ³esLes cegK³eeue³e Demeuesues ns
keÀe³e&¬eÀce mebieCekeÀeÜejs peieeM eer pees[ues peeTve F& -cesue Üejs ³ee keÀe³ee&ue³eeletve Y2K yeeyele ceeefnleer
efoueer iesueer. yeBeEkeÀie, otjmeb®eej DeeefCe efJeceeve JeenletkeÀ efve³eb$eCe ³eb$eCee ³eebvee ³ee mecem³es®ee meJee&efOekeÀ
HeÀìkeÀe yemesue. DeMeer Yeerleer ³ee keWÀêeÜejs osC³eele Deeueer nesleer.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : mebieCekeÀer³e efJe





5. DeeeqCJekeÀ Tpee& /DeCegTpee&

efJemeeJ³ee MelekeÀele meg©Jeeleeruee megª Peeuesues DeCeg j®eves®es mebMeesOeve DeJeI³ee Hee®e MelekeÀele ì H³eeJej
³esTve þsHeues. ³egjesHe, DecesefjkeÀe, efye´ìve ³esKeerue efJeÐeeHeerþs Je Òe³eesie MeeUebceOetve ns mebMeesOeve nesle
Demes. ogmeN³ee cene³eg×e®³ee JesUer ³ee mebMeesOeveeves DeCegyee@cye®ee efveefce&leer®ee ìHHee ieeþuee neslee.
DecesefjkesÀves efnjesefMecee DeeefCe veeieemeekeÀer MenjebJej ìekeÀuesues DeCegyee@cyecegUs ogmejs cene³eg× mebHeues Kejs; munotes.in

Page 75

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
75 HeCe DeCegGpex®ee mebnejkeÀ MekeÌleer®es Òel³eblej meieȳee peieeves Iesleues. DeCegGpex®es ieefCele : Jemlegceevee®es
Gpexle ªHeeblej keÀjC³eemebye bOeer®es ieefCele Deuyeì& DeeF&vmìeF&veves E=mc2 ³ee met$eeÜejs 1905 ceO³es
ceeb[ues. ³ee meg$eele ` C' ne ÒekeÀeMee®ee Jesie (leerve ue#e efkeÀ.ceer. Òeefle meskebÀo) Demetve, l³ee®ee Jeie&ner
mebK³ee KetHe®e ceesþer ³esles. l³eecegUs Del³eble meg#ce Jemle gceeveeHeemetvener Òe®eb[ Tpee& efveefce&leer nesT MekeÀles
Je ner Gpee& J³eJeneefjkeÀ GHe³eesieele ³esT MekesÀue. ner ieesä p³egefueDees DeeefCe Fefjveerke̳egjer ³ee ÖesÀv®e
oecHel³eeb®³ee ue#eele Deeueer nesleer. ³ee mebyebOeer®es Òe³eesie ÒeLece leerve pece&ve Meeðe%eebveer kesÀues. ³egjsefve³ece
Deeflepe[ cegueêJ³ee®³ee DeCegkesÀvêeletve v³egì^e@ve keÀCeeb®ee ceeje keÀ©ve l³eenerHes#ee pe[ cegueêJ³e le³eej
nesF&ue, Demee l³eeb®ee Deboepe neslee. Hejbleg ³ee Òe³eesieele veJeerve pe[ cegueêJ³eeb®eer efve efce&leer nesC³eeSsJepeer
oesve nuekesÀ DeCeg efvecee&Ce nesleele Demes Dee{Utve Deeues. l³eeb®es SkeÀef$ele Jemletceeve ns ³egjsefveDece
DeCegb®³ee Jemlegceeveeves keÀceer Demeles, Demes l³eebvee Dee{Ules. Jemlegceeveeleerue ³ee HeÀjkeÀe®es ªHeeblej
DeeF&vmìeF&ve®³ee meg$eevegmeej Òe®eb[ GpexceO³es nesles. ns efuePe ceeF&ìuej ³eebveer oeKeJetve efoues. ³ee
Òeef¬eÀ³esme ``v³egeqkeÌueDej efHeÀMeve'' Demes mebyeesOeleele. l³eeb®es p³es<þ menkeÀejer Dee@ìes neue ³eebvee ³ee
MeesOeemeeþer 1944 meeue®es jmee³eve Meeðee®es veesyesue HeeefjleesefÒeef¬eÀ³esle SkeÀ DeCegkesÀvêe®³ee efJeKeb[veeletve 200 Sce.F&.Jner SJe{er Gpee& efveefce&leer nesTve leerve v³egì^e@ve
keÀCe cegkeÌle nesleele Demes Dee{Utve ³esles.

SkeÀ meskebÀ oele ³egjsefveDece®³ee DeveskeÀ DeCegkesÀvêeb®es efJeKeb[ve Peeu³eeme Òe®eb[ Tpee& efveceer&leer nesT
MekeÀles.

DeCegGpee&®es efJeIeelekeÀ Je efJeIJebmekeÀ mJe©He :
DeHeejbHeeefjkeÀ Tpee& ðeesleebHewkeÀer meJee&le cenÊJee®es DeeefCe YeefJe<³ekeÀeueerve Gp ex®eer iejpe, YeeieefJeC³ee®eer
#ecelee DemeCeejs ñeesle DeCegTpee& Deens. HeejbHeeefjkeÀ MeeqkeÌlemeeOeveeb®ee GHeYeesieeletve®e ceeveJeeuee
DeCegMekeÌleer®ee MeesOe ueeieuee. ³egjsefve³ece eEkeÀJee lelmece efkeÀjCeeslmeieea HeoeLee&Heemetve DeCegMekeÌlee r efvecee&Ce
keÀjlee ³esles. megceejs 25 ueeKe ìve keÀesUMeeHeemetve efvecee&Ce nesCeejer Tpee& 1 ìve DeCegMekeÌleercegUs
efvecee&Ce nesles. Yeejleele LesefjDece®es meeþs kesÀjU jep³eeleerue mecegêefkeÀveeN³eeJejerue JeeUtle Òe®eb[
ÒeceeCeele GHeueyOe Deensle.

DeCegMekeÌleer®ee efJeIeelekeÀ GHe³eesie keÀjCes cnCepes ueDeCJeðeeb®³ee ®ee®eC³ee IesCes ne DeCeg®ee ue
1) efJeOJebmekeÀlee:
efnjesefMecee Je veeieemeekeÀer ³ee MenjebJej ìekeÀuesu³ee DeCJeðeebveer DeCegMekeÌleer®³ee efJeOJebmekeÀ meeceL³ee&®eer
DeesUKe peieeuee keÀªve efoueer. lejer ner DeCJeðes l³eeJesUer Deieoer ÒeeLeefcekeÀ mJeªHee®eer Je ueneve
nesleer. l³eeveblej iesu³ee 50 JeDeens. jefMe³ee Je DecesefjkeÀe ³ee oesIeebkeÀ[s peiee®ee DeveskeÀ JesUe efJeOJebme keÀjlee ³esF&ue SJe{e DeCJeñeeb®ee
meeþe Deens. DeeOegefvekeÀ DeCJeðeebcegUs keÀener #eCeele MeskeÀ[es ®eewjme efkeÀ ueesefceìj®ee ÒeosMe yesef®ejeKe
nesT MekeÀlees. ueeKees ceeCemes Je meJe& peerJeve veä keÀ© MekeÀolees Je Demee yesef®ejeKe ÒeosMe DeveskeÀ JeefkeÀjCeeslmeieea jentve ceeCemeeb®³ee Jemleerle efvekeÀeceer neslees. DeCegMekeÌleer®³ee ³ee efJeOJebmekeÀ m Je©HeecegUs
peie Deepe efJeveeMee®³ee peJeU Demeu³ee®es Jeeìles.

munotes.in

Page 76

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
76 2) ÒeotDeCegmHeÀesì, DeCeg®ee®eC³ee, ³eebcegUs pees efkeÀjCeeslmeener neslees lees Deejesi³eeme Del³eble efJeIeelekeÀ Demelees.
ne efkeÀjCeeslmeie& nJee, HeeCeer ogefceemes ³eeb®³ee JeeHejecegUs ceeCemee®³ee Deejesi³eeJej Del³eble Deefve<þ HeefjCeece neslees. jkeÌlee®ee ke@Àvmej
ne[eb®ee ke@Àvmej, HegÀHHegÀmeeb®ee ke@Àvmej, [esUs megpeCes, ceUceUCes, Ye tkeÀ ceboeJeCes F. J³eeOeer nesT
MekeÀleele. efkeÀjCeeslmeiee&cegUs HesMeeR®ee veeMe neslees. ceppeemebmLesJej IeelekeÀ HeefjCeece nesleele.
ieYee&JemLesleerue DeYe´keÀeJej, l³eeb®³ee Jee{erJej Deefveÿ HeefjCeece nesleele. efJeef®e$e DevegJebefMekeÀ jesie
efvecee&Ce nesleele. DeCegyee@cye nuuee Je (efnjesefMecee Je veeieemeekeÀer) He@efmeefHeÀkeÀ ÒeosMeeleerue nJesleerue
DeCeg®ee®eC³ee ³eebcegUs Peeuesu³ee efkeÀjCeeslmeiee&cegUs peHeeveceOeerue ueeskeÀebvee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee jesieebvee
leeW[ ÐeeJes ueeieues Deens.

3) efkeÀjCeeslmeieea ìekeÀeT HeoeLe& :
DeCegefJeMeskeÀ[es JeJeerpekeWÀês ³esLes JeeHe©ve Peeuesues efkeÀjCeeslmeieea FbOeve F. OeeskeÀeoe³ekeÀ HeoeLe& meeþJetve þsJeeJes ueeieleele.
l³eecegUs ns meJe& efkeÀjCeeslmeieea HeoeLe& He³ee&JejCeeuee keÀe³ece®ee OeeskeÀe yeveues Deens. DeMee ef keÀjCeeslmeieea
ìekeÀeT HeoeLee¥®eer efJeunsJeeì ueeJeCes ner SkeÀ veJeerve®e mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : DeCegGpee&®es efJeIeelekeÀ mJeªHe mHeä keÀje.






6. ve@vees leb$e%eevee®es efJeIeelekeÀ mJe©He

meO³ee ve@vees ³ee leb$e%eevee®eer KetHe YeueeJeCe nesle Deens. HeCe l³eeb®³ee ogveener. les Deeflemet#ce keÀCe FlekesÀ met#ce Demeleele keÀer les HesMeeR®³ee eEYeleer menpe Heej keÀjleele. les HesMeerle
efMeª MekeÀleele. le mes®e yeensjner ³esT MekeÀleele. l³eeÒeceeCes ceWot®³ee met#ce jkeÌleJeeefnv³eeb®³ee HeeleU
eEYeleerletvener ³es -pee keÀ© MekeÀleele. SjJeer ceWot®³ee ³ee jkeÌleJeeefnv³ee jkeÌleeleu³ee keÀesCel³eener efJeHeoeLee&®ee ceWotle nesCeeje ÒeJesMe jesKele ele. HeCe met#ce keÀCeebHeg{s l³ee nleyeue þjleele. ceWotuee l³eecegUs
OeeskeÀe Heesn®et MekeÀlees. met#cekeÀeCeeb®ee JeeHej keÀmee keÀje³e®ee, ³eeJej l³eeb®ee OeeskeÀe eEkeÀJee GHe³eesie
DeJeuebyetve Deens. meieȳeele ceesþe OeeskeÀe meewbo³e& ÒemeeOeveeu ee JeeHeju³ee iesuesu³ee met#cekeÀCeeb®ee Demet
MekeÀlees. l³ee®eÒeceeCes Iejeleu³ee DeveskeÀ meeOeveebefJe
meeQo³e& ÒemeeOeveebceO³es `ve@vees' ®³ee JeeHeje®eb ÒeceeCe KetHe®e Jee{leb³e. met³e&efkeÀjCeebHeemetve lJe®es®es mebj#eCe
JneJeb cnCetve HetJeea JeeHejele ³esCeeN³ee ceueceebcegUs lJe®ee Heeb{jer efomee³e®eer, HeCe ve@vees keÀCe³egkeÌle veJeer
ceueceb HeejoMe&keÀ efomeleele. l³eecegUs lJe®esJej Heeb{je uesHe efomele veener. l³eecegUs l³eeb®eer yeepeejHesþ munotes.in

Page 77

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
77 KetHe Jee{ueer Deens . Deepe peieYej megceejs ®eejMes veJeer ve@vees meeQo³e& ÒemeeOeves yeepeejHesþsle Deeueer
Deensle. SkeÀìîee DecesefjkesÀle®e l³eeb®eer 68000 Hesìbìdme efceUeueer Deensle.

cee$e ³ee DeMee veJ³ee ve@vees HeoeLee¥cegUs l ³eele}s ve@veeskeÀCe Lesì jkeÌleÒeJee nele efcemeUleerue DeMeer Yeerleer
J³ekeÌle nesle Deens. yeepeejele leer GlejefJeC³eeHetJeea®e ³eeyeÎue®eer megj#eerleHeCes ®ee®eCeer Jne³euee nJeer.
JeeHejeveblej oerIe&keÀeUeveblej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®eer ®ee®eCeermeg×e keÀje³euee nJeer. HeCe leer ve neslee®e ner
ÒemeeOeveb yeepeejele ³ee³euee ueeieueer Deensle.

Jeðeefveefce&leer leb$e%eeveelemeg×e ve@vees leb$e%eeve ³ee³euee ueeieueb. Oeeiee DeeefCe He³ee&³eeves Jeðes ®egjieUt
ve³esle, ³eemeeþer `ve@vees' keÀCeeb®ee JeeHej Oeei³eebmeeþer kesÀuee pee lees. les keÀCe OegC³eeyejesyej HeeC³eele
efcemeUtve HeeCeer DeeefCe He³ee&JejCe Òeogef³eb$eele Deeflemeg#ce `jpeue -keÀCeeb' ®ee JeeHej nesCeej Deens. l³eecegUs keÀHe[îeeb®eer ogie¥Oeer otj keÀjlee
³esF&ue. Demee ³ee kebÀHeveer®ee oeJee Deens. cee$e ns keÀCe HeeC³eeves Oegleues peeTve ìekeÀeT HeeC³eele
efcemeUleerue DeeefCe ÒeogHe[Ceej, ³eele MebkeÀe v eener.

ve@vees keÀCeeb®³ee mebYeeJ³e efJeÒeeC³eebJej nesCeeN³ee HeefjCeeceeb®eer ®ee®eCeer Demes oMe&efJeles keÀer, l³eecegUs HegÀHeÌHegÀmeele lelJeebefcekeÀ jesieJ³eeOeer
(Fibrosis) efvecee&Ce nesles. De@meyesìeme®³ee OegefuekeÀCeebcegUs HegÀHeÌHegÀmee®es jesie nesleele, l³eeHes#eener ³ee
J³eeOeer DeefOekeÀ iebYeerj þjleerue. Demee®e HeefjCeece yeN³ee®e ®eue®ej ÒeeC³eebJejner neslees. ns efme× Peeues³e.

ve@vees HeoeLe& e fveefce&leer keWÀê DeeefCe Òe³eesieMeeUeble keÀece keÀjCeeN³eebvee l³eeHeemetve nesT MekeÀCeeN³ee
HeefjCeeceebvee ceesþîee ÒeceeCeele meeceesjs peeJes ueeieCeej Deens. efleLes megj#ee GHee³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀeìskeÀesjHeCes nesCes DeeJeM³ekeÀ Dee ns.

ve@vees keÀCepev³e keÀke&Àjesieeb®ee OeeskeÀe :
³eeyeÎue keÀener®e Kee$eer oslee ³esle veener. keÀejCe ve@vees keÀCeebcegUs veblej nesCeeN³ee keÀke&Àjesiee®eer ue#eCes
efomee³euee keÀoeef®ele 20 -25 Je³ee³euee oesve - leerve Jel³eecegUs®e ve@vees leb$eefJejesOeer ieìeb®eer MeemeveekeÀ[s ceeieCeer Deens, keÀer ³eeJej o#elesves ue#e þsJee³eue e nJes.
meO³ee lejer DeMeer MeemekeÀer³e megj#ee ³eb$eCee DeefmlelJeele veener. ³egjesHeceO ³es ³ee ÒeMveeJej Deelee kegÀþs
®e®ee& meg© Peeueer Deens. DecesefjkesÀleu³ee `ve@®ejue ef[HesÀvme keÀeTeqvmeue' ³ee mebmLesves ³eeefJe©× HeÀUer
GYeer keÀjC³ee®es Òe³elve meg© kesÀuesle. meJe& ve@vees keÀCe ³egkeÌle HeoeLee &®³ee efJe¬eÀermeeþer ³eeJej meJe& mebYeeJ³e
HeÀe³eos Je Oeeske̳ee®³ee met®evee íeHeu³ee iesu³ee Heeefnpesle DeMeer ceeieCeer nesle Deens. l³ee®eyejesyej®e DeMee
efveefce&leerHetJe& mebMeesOevee®eer Deì keÀe³eÐeeves Deeueer Heeefnpes Demee Deeûen ®eeuet Deens.

efJekeÀmeveMeerue osMeebHeg{s ÒeMve DeefOekeÀ iebYeerj :
DecesefjkesÀmeejK³ee Òeiele osMeebceO³es keÀe³eosMeerj megj#ee ³eb$eCee keÀe³e&#ece Deens. l³eecegUs ³ee ÒekeÀejebJej
osKejsKe jenles. l³eevegmeej ve@vees HeoeLe&efJe¬esÀl³eeuee ûeenkeÀeb®³ee Deejesi³e mecem³eebmeeþer peyeeyeoej
Oejues peeles. HeoeLee&Jej l³ee®eer meO ³ee®eer ceenerle osCes keÀe³eÐeeves yebOevekeÀejkeÀ Deens. keÀener efJeHeefjle
Ie[ues lej mebHetCe& vegkeÀmeeve YejHeeF& De eefCe GHe®eej Ke®e& efJe¬esÀl³eekeÀ[tve Jemetue keÀjlee ³eslees.
efJe¬esÀl³eeuee Flej efMe#eener nesT MekeÀles. cee$e efJekeÀmeveMeerue osMeekeÀ[s DeMeer keÀe³eosMeerj lejleto munotes.in

Page 78

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
78 DeeefCe ûeenkeÀ mebj#eCe ³eb$eCee SkeÀ lej DeefmlelJeele vemeles eEkeÀJee leer k eÀe³e&#ece vemeles. lemes®e ns osMe Je
meceepener ³eeyeeyele peeieªkeÀ vemeleele. l³eecegUs ns osMe melele Oeeske̳ee®³ee GbyejþîeeJej Demeleele.

7. meejebMe

efJe%eeve Je leb$e%eevee®³ee og©He³eesieecegUs mebHetCe& meeceeefpekeÀ peerJeveeJej DeeHeCeeuee l³ee®es ogefomeleele. peeleerJ³eJemLesle yeoue, GlHeeove He×leerle yeoue, keÀceer keÀe³e&#ecelee, ke=À#es$e, ceeveJeer cegu³es ³eele yeoue nesle iesuee. veeieefjkeÀjCe Jee{ues l³eecegUs DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce
Peeu³ee DeMeele®e meesveesûeeHeÀer, ke=Àef$ece DeVe, mee³eyej iegvns, DeCegTpee& ³eebcegUs ³eeb®³ee efJe%eeve Je
leb$e%eeveecegUs meceepeele efJeIeelekeÀ ke=Àl³es Jee{erme ueeieueer.

³eeb®³ee efJeOee³ekeÀ GHe³eesiee®ee meceepeeuee efJemej He[uee Deens Demes efom eles. meesveesûeeHeÀer ner ieYe&OeejCee
leHeemeC³eemeeþer GHe³eesieele DeeCeueer peeles Je efle®ee GHe³eesie ðeer Ye=Cenl³eemeeþer kesÀuee peelees. ke=Àef$ece
DeVeecegUs HeejbHeefjkeÀ DeVee®ee ueeskeÀebvee efJemej He[uee. l³eecegUs kegÀHeesefoues iesues Demes Jeeìles. Deelee DeveskeÀ DeVe HeoeLe&, HeÀUs, YeepeerHeeuee ³eeb®³ee jemee³eefvekeÀ Òeef¬eÀ³ee
kesÀueer peeles. l³eecegUs les Heesleb$e%eevee®ee efJekeÀeme nesle Deens. Goe. ìefce&vesìj pevegkeÀ leb$e%eeve. mebieCekeÀecegUs ceeefnleer leb$ee®ee
efJekeÀeme Peeuee, HeCe mee³eyej iegv¿eele Jee{ nesle iesueer mee³eyej iegv¿eele iegvne keÀesCeer kesÀuee? keÀe
kesÀuee? keÀesþtve kesÀuee? keÀen er mecepele veener. Heesueerme ³eb$eCeener nleyeue nesles. ³eele DeHeÀjeleHeÀj
mebieCekeÀ Jne³ejme, F& -cesue iewjJeeHej, yeoveeceer, íU Fl³eeoer iegvns kesÀues peeleele. DeCegTpex®ee JeeHej
efJeOee³ekeÀ keÀeceeHes#ee efJeIeelekeÀ keÀeceemeeþer peemle kesÀu ³ee®es DeeHeCeeme efometve ³esles. Goe. DeCeg yee@cye,
DeCegMeeðe Fl³eeoer.

3.12 efJeÐeeHeerþer³e oerIeexÊejer ÒeMve

1) leb$e%eeve cnCepes keÀe³e? leb$e%eeves®e iegCeOece& Je iewjmecepe mHeä keÀje.
2) DeJekeÀeMe leb$e%eeve cnCepes keÀe³e? ke=Àef$ece DeeqiveyeeCee®eer j®evee mHeä keÀje.
3) ke=Àef$ece GHeûeneb®eer j®evee meebietve Yeejlee®es ke=ÀefÀece GHeûen efJeMeo keÀje.
4) uesmej leb$e%eeve cnCepes keÀe³e? l³ee®es GHe³eesie mHeä keÀje.
5) ceeefnleer®es leb$e%eeve meefJemlej efJe6) pewefJekeÀ leb$e%eeve cnCepes keÀe³e? les meebietve pewefJekeÀ leb$e%eeve meefJemlej mHeä keÀje.
7) peveve ³eebef$ekeÀer cnCepes keÀe³e? pewefJekeÀ DeefYe³eebef$ekeÀer®eer GHe³egkeÌlelee mHeä keÀje.
8) pewJe leb$e%eevee®ee ke=À9) ve@vees leb$e%ee®ee ke=À10) ve@vees leb$e%eeveeleerue Yeejlee®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje


munotes.in

Page 79

efJe%eeve Je leb$e%eeve Yeeie - 2
79 11) efìHee efuene
1. DeJekeÀeMe leb$e%eeve
2. uesmej leb$e %eeve
3. GHeûen leb$e%eeve
4. ceeefnleer®es #es$e -Fbìjvesì
5. ceeefnleer leb$e%eevee®es HeÀe³eos
6. efJeÐegle ÒeCeeueer
7. pewefJekeÀ leb$e%eeve
8. peveve ³eebefkeÀer
9. mebkeÀjCe Òeef¬eÀ³ee
10. pewJe leb$e%eeve Je Tleer mebJeOe&ve
11. ve@vees leb$e%eeve.
12. meesveesûeeHeÀer cnCepes keÀe ³e? ceeveJeer GHe®eejemeeþer l³ee®³ee GHe³eesie keÀmee neslees les mHeä
keÀje.
13. eEueie efveoeveemebyebOeer Yeejleeleerue HeefjefmLeleer efJeMeo keÀje.
14. vewmeefie&keÀ DeVe Je ke=Àef$ece DeVe ³eeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.
15. ìefce&vesìj pevegkeÀ leb$e%eeve cn Cepes keÀe³e ? mHeä keÀje.
१६) mee³eyej iegvne cnCepes keÀe³e? mee³eyej iegv¿eeleerue DebleYe&tle IeìkeÀ meebiee.
१७) n@eEkeÀie cnCepes keÀe³e les meebietve mee³eyej iegv¿eeleerue HeÀmeJeCetkeÀ efJeMeo keÀje.
१८) DeCegTpex®es efJeIeelekeÀ mJeªHe mHeä keÀje.
१९) mebieCekeÀ cnCepes keÀe³e? mebieCekeÀer³e efJe२०) ve@vees leb$e%eevee®ee efJeIeelekeÀ mJe©He meefJemlej mHeä keÀje.
२१) efìHee efuene.
1) meesveesûeeHeÀer®es leesìs.
2) pevegkeÀer³e efHekeÀeb®es HeÀe³eos Je leesìs.
3) mee³eyej iegvns Je Yeejle.
4) DeCegFbOeve.
5) mebieCekeÀer³e efJe 6) ve@vees leb$e%eevee®es efJeIeelekeÀ mJeªHe.




munotes.in

Page 80

80 4
mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe

Heeþe®eer ªHejs
4.0 GefÎäîes
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
4.2 keWÀefê³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie
4.3 jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie
4.4 keÀce&®eejer efveJe[ Dee³eesie
4.5 meeceeF&keÀ ÒeJesMe Hejer#ee
4.6 Meeues³e Deefle#ec elee ®ee®eCeer
4.7 yeBkeÀeRie #es$eeleerue Hejer#ee
4.8 vesì-mesì Hejer#ee
4.9 mHeOee& Hejer#eebmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer keÀewMeu³es
4.10 ÒesjCee / DeefYeÒesjCe
4.11 O³es³e efveef½eleer
4.12 JesUs®es J³eJemLeeHeve
4.13 meejebMe
4.14 efJeÐeeHee rþer³e efoIees&Êejer ÒeMve

4.0 GefÎäîes

1) keWÀêer³e Je jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie mHeOee& Hejer#ee ³eeb®eer DeesUKe nesF&ue.
2) efJeefJeOe Hejer#eeb®ee DeY³eeme keÀmee keÀjeJee ns mecepesue.
3) ÒesjCee cnCepes keÀe³e les mecepetve Ieslee ³esF&ue.
4) O³es³e efveef½eleer mecepetve Ieslee ³esF&ue.
5) JesUs®es J³eJemLeeHeve keÀmes keÀjeJes les mecepesue.

4.1 ÒeemleeefJekeÀ

mHeOee& Hejer#ee ne SkeÀ kewÀHeÀ Deens. peesHe³e¥le DeeHeCe ³eMemJeer nesle veener, leesHe³e¥le lees Glejle veener.
mHeOee& Hejer#ee mebyebOeer SkeÀ JeemleJe Deens, les mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Kej lej Dee³eg<³eele
HeoesHeoer mHeOee& Demeles. mHeOee&leerue menYeeie ne Ie[JeCeeje peerJeveeuee mece=× keÀjCeeje DevegYeJe Deens.
pej ³ee Hejer#esle ³eMe efceUeues lej ÒeMeemekeÀer ³e mesJesle ÒeJesMe keÀjlee ³eslees. meceepeemeeþer OeesjCes munotes.in

Page 81

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
81 jeyeefJeC³ee®es keÀece meceeOeeve osCeejs Demeles®e. l³eemeesyele DeeefLe&keÀ mLew³e&, keÀefjDej®eer megjef#elelee ³esles.
cee$e KetHe Òe³elve keÀ©vener DeHe³eMe Deeues®e lej DeY³eeme Jee³ee peel e veener. lees Dee³eg<³eYej keÀeceer
³eslees. mHeOee& Hejer#es®ee DeY³eeme DeeefCe ³ee DeY³eemee®ee DevegYeJe Dee³eg<³eele ³eMemJeer nesC³eemeeþer yeU
oslees.

peieeceO³es ®eerveveblej ogmeN³ee ¬eÀceebkeÀe®eer ueeskeÀmebK³ee DemeCeeje DeeHeuee Yeejle DeveskeÀ Oeeefce&keÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ, YeewieesefuekeÀ, jepekeÀer³e JewefMe<ìîeebveer DeeefCe JewefJeO³eeveer veìuesuee
Deens. meenefpekeÀ®e keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®³ee efveefce&leermeeþer ³ee meJee&vee v³ee³e osT MekeÀCeejer efmLe j
DeMeer ÒeMeemeve J³eJemLee DeeHeCe efvecee&Ce kesÀueer Deens. efMe#eCee®ee DeveskeÀ MeeKeebceOeerue G®®e
efJeÐeeefJeYetefkeWÀêMeeefmekeÀ ÒeosMe mHeOee & Heefj#eebÜejs Jeie& 1 Je Jeie& 2 ®es npeejes DeefOekeÀejer Yejleer keÀjle Demeleele. ns
DeefOekeÀejer leebef$ekeÀ DeLeJee Deleebef$ekeÀ ieìele cees[leele. l³eeb®³eemeeþer mHeOee& Hejer#ee keWÀefê³e ueeskeÀmesJee
Dee³eesie (U.P.S.C) DeeefCe jep³e mesJee D ee³eesie (M.P.S.C.) ³eeb®³eeceeHe&Àle Iesleu³ee peeleele. ³ee
Heefj#eebmeeþer HeoJeerOej nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. keÀener efJeefMeä Heos (Heesefueme, mebj#eCe) mees[u³eeme
MeejerefjkeÀ Hee$eles®eerner HeÀejMeer Deì vemeles. ³ee Hejer#eeb®ee DeY³eeme¬eÀc e Je JesUeHe$ekeÀ, efvejefvejeȳee
Deìer DeeoeR®eer ceeefnleer peeefnjeleer®³ee ©Heeves (Employment News) jespeieej mecee®eej, veeskeÀjer
meboYe& ³eeceO³es efve³eefceleHeCes ³esle Demeles. ³ee Heefj#ee oesve Jee leerve ìHH³eeble Iesleu³ee peele Demeu³eeves
mene ceefnv³eebHeemetve les Jejespeieej mecee®eej, veeskeÀjer meboYe& efve³eefceleHeCes Jee®eCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens.

 keÀener mHeOee &lcekeÀ Hejer#eeb®es cetueYetle ceeefnle er.
 keWÀefê³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie (UPSC)
 cenejeä ^ (jep³e) ueeskeÀmesJee Dee³eesie (MPSC)
 keÀce&®eejer efveJe[ Dee³eesie (SSC)
 HeoJeer ÒeJesMe Hejer #ee (GRE)
 HeoJeer J ³eJemLeeHeve ÒeJesMe Hejer#ee (GMAT)
 meeceeF &keÀ ÒeJesMe ®ee®eCeer (CAT)
 je<ìer^³e DeeefCe jep ³e Hee$elee Hejer#ee (NET -SET)
 yeBeEkeÀie #es$eeleeleerue Hejer#ee (Examination by Banking Sector)
 Meeues³e Deefle#ecelee ®ee®eCeer (SAT Scholastic Aptitude Test)

4.2 keWÀefê³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie (U.P.S.C.)

DeeOegefvekeÀ keÀeUele meeceeefpe keÀ HeefjJele&ve cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeCeejs leerve mlebYe Deensle. efMe#ekeÀ,
ÒeMeemekeÀ, DeeefCe HeoeefOekeÀejer ³eeHewkeÀer ÒeMeemekeÀe®eer YetefcekeÀe ner peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee meboYee&le KetHe®e
cenÊJee®eer DeeefCe meceepeeuee efoMee osCe ejer þª MekeÀles. DeMeeJesUer ³eesi³e ÒeMeemekeÀ efveJe[Ces, l³eebvee
ÒeefMe#eCe osTve yeouel³ee HeefjefmLeleerMeer pegUJetve IesC³ee®es lemes®e leer ³eesi³e He×leerves neleeUC³ee®es
keÀewMeu³e l³eeb®³eele efJekeÀefmele keÀjCes ³ee yeeyeer mebyebOeerle osM ee®³ee Òeieleer®ee keÀCee þª MekeÀleele.
efye´efìMeebveer Yeejleele peer ÒeMeemevee®eer ®eewkeÀì (ÖesÀce) efJekeÀefmele kesÀueer l³eecegUs 64 JeDeveskeÀ mebkeÀìs ³esTve meg×e osMeeuee Òeieleer keÀjCes Meke̳e Peeues, ns keÀesCeerner veekeÀe© MekeÀle veener. munotes.in

Page 82

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
82 leÜle®e SkeÀefJemeeJ³ee MelekeÀele osMee®eer p³ee ieleerves Jeeì®eeue meg© Deens. leer Je=eq×biele keÀjC³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee ueeskeÀeefYecegKe ÒeMeemeveeuee ceeveJeer ®esnje DemeCeeN³ee ÒeMeemekeÀeb®eer iejpe Deens.
DeMee ®esnN ³ee®ee DeeefOekeÀejer efveJe[C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Je He×leer, pej me#ece, HeejoMe&keÀ meblegefuele, ÒeJeener
DeeefCe meJee¥vee meceeve mebOeer osCeejer Demesue lej meeceeefpekeÀ v³ee³e DeeefCe Yeejleer³e jep³eIeìvesme
DeHesef#ele Demeuesueer ueeskeÀMeener J ³eJemLee peHeCes meesHes peeT MekeÀles. Lees[ke̳eele ogye&ue IeìkeÀebvee
meeceeefpekeÀ v³ee³e, meyeueerkeÀjCe DeeefCe efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle l³eeb®es meef¬eÀ³e ³eesieoeve efceUefJeC³eemeeþer
³eesieoeve osT MekeÀCeeje Je ceeCegmekeÀer Demeuesuee Deef OekeÀejer efveJe[Ces meÐeefmLeleerle cenÊJee®es Deens.
DeMeeJesUer mHeOee& Hejer#esÜejs efveJe[uesuee GcesoJeej DeefOekeÀejer cnCetve p³ee - p³ee HeoeJej keÀe³e& keÀjsue,
l³ee l³ee Heoe®es DeefOekeÀej Je peyeeyeoejer lees meceLe&HeCes Hesuet MekesÀue. FleH ele l³ee®eer kegÀJele Deens keÀer
veener ns leHeemeCes DeefveJee³e& þjles. cnCetve®e ``³eesi³e Heoemeeþer ³eesi³e J³ekeÌleer®eer efveJe[ keÀjCes.''
Del³eble iejpes®es Deens. l³ee®ee SkeÀ Yeeie cnCetve 2010 Heemetve®e UPSC -MPSC Heemetve les IBPS
®³ee yeBkeÀ Yejleer Hejer#ee ³eeb®³ee mJe©Heele cenÊJee®es yeoue nesleevee efomele Deens.

keWÀefê³e ueeskeÀmesJee Dee³eesiee®³ee Jeleerves IesC³eele ³esCeeN³ee Hejer#ee :
 Yeejleer ³e veeiejer mesJee Hejer#ee (Indian Civil Services Exam)
 DeefYe³eebef$ekeÀer mesJee Hej er#ee (Indian Engineering Service Exam)
 meb³egkeÌle JewÐeefkeÀ³e mesJee Hejer#ee (Combined Medical Service Exam)
 YegJew%eeefvekeÀ Hejer#ee (Geologist's Exam)
 Yeejleer ³e DeeefLe&keÀ mesJee /Yeejleer³e meebeqK³ekeÀer mesJee Hejer#ee (Indian Econ omic Service
/Indian Statistics S ervice Exam)
 mHesMeue keÌueeme jsuJes DeÒesefìmesme Hejer #ee (Combined Defence Service Exam)
 meb³egkeÌle mebj#eCe mesJee Hejer#ee (Cambined Defence Service Exam)
 keWÀefê³e Heesefueme oue Hejer#ee (Central Police Force Exam)

peeefnjele :
veesJnWyej®³ee MesJeìer eEkeÀJee ef[meWyej®³ee Heefnu³ee DeeþJe[îeele U.P.S.C . ®eer veeiejer mesJee Hejer#es®eer
peeefnjele jespeieej mecee®eej ( Employment New s) ³ee meeHleeefnkeÀebceO³es meefJemlej mJe©Heele
lej osMeeleerue cenÊJee®³ee Je=ÊeHe$eeceOetv ener ner peeefnjele mebef#eHle mJe©Heele Òeefme× kesÀueer peeles.

Hee$elee :
keÀesCel³eener MeeKes®ee HeoJeerOej eEkeÀJee HeoJeer®³ee MesJe쮳ee JeHejer#esmeeþer Depe& keÀ© MekeÀlees. (³ee Hejer#esuee yemeC³eem eeþer HeoJeer®³ee ìkeÌkesÀJeejer®eer Deì vemeles)

Je³eesce³ee&oe :
p³ee JeJe³e DemeeJes ueeieles. Devegmetef®ele peeleer peceeleer®³ee GcesoJeejeb vee 5 JeGcesoJeejebvee 3 Je
Heefj#ee keWÀês:
1) cegbyeF&, 2) Deewjbieeyeeo 3) veeieHetj 4) HeCepeer (ieesJee) munotes.in

Page 83

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
83 HetJe& Hejer#es®es mJeªHe :
³et.Heer.Sme.meer. ®³ee HetJe&Hejer#es®es mJe©He 2011 meeuee Heemetve yeo uesues Deens. veJeerve DeY³eeme -
¬eÀceevetmeej HetJe& Hejer#esuee Òel³eskeÀ 200 iegCeebmeeþer oesve HesHej Demeleele. HetJe&Hejer#ee ner HeÀkeÌle ÒeeLeefcekeÀ
HesÀjer Deens. ³eeleerue iegCe Debeflece iegCeJeÊee ³eeoermeeþer Oejues peele veenerle. pejer HetJ e&Hejer#es®es ceekeÌme&
Debeflece iegCeJeÊee ³eeoermeeþer Oejues peele vemeues lejer HetJe&Hejer#es®es cenÊJe keÀceer nesle veener. keÀejCe pej
legcner HetJe&Hejer#ee Heeme Peeuee veenerle, lej cegK³e Hejer#es®ee efkeÀleerner DeY³eeme Peeuee Demesue, lejer
legcneuee mebOeer efceUle veener. cnCetve HetJe& Hejer#eener Del³eble cenÊJee®eer Deens.

meer me@ì HesHej 1, JesU 2 leeme Je 200 iegCe
1) jeä^er³e Je Deeblejjeä^er³e ¢äerves cenÊJee®³ee Ie[ecees[er
2) Yeejlee®ee Fefleneme DeeefCe Yeejleer³e jeä^er³e ®eUJ eU
3) Yeejlee®³ee Je peiee®³ee Òeeke=ÀeflekeÀ, meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ Yetieesue.
4) Yeejleer³e jep³emebmLee Je ÒeMeemeve, mebefJeOeeve Je jepekeÀer³e J³eJemLee F.
5) DeeefLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ efJekeÀeme efvejblej efJekeÀeme oeefjêîe ueeskeÀme bK³ee Meeðe meeceeefpekeÀ
#es$eeleerue GHe¬eÀce 3.
6) JeeleeJejCeer³e HeefjefmLeleer, pewJeefJeefJeOelee, nJeeceeve yeoue ³ee mebyebOeer meeceev³e cegÐes p³eeuee
efJe7) meeceev³e efJe%eeve

meer-me@ì He sHej 2, JesU 2 leeme Je 200 iegCe
1) DeekeÀueve (Comprehension)
2) mebÒesMeve keÀewMeu³eemen DeeblejJew³eeqkeÌlekeÀ keÀewMeu³e (Interpersonal Skills including
Communication Skills)
3) leke&ÀMeg× ³egeqkeÌleJeeo DeeefCe efJeMuesAbility)
4) efveCe&³e IesCes DeeefCe mecem³ee efvejekeÀjCe (Decision Making & Problem Solving)
5) meeceev³e ceeveefmekeÀ #ecelee (General Mental Ability)
6) cetueYetle DebkeÀieefCele (F³eÊee 10 Jeer mlej) ceeefnleer®ee DeLe& ueeJeCes lekeÌles DeeuesKe, ìsyeue
ceeefnleer®eer HetjkeÀlee F. (Basic Numeracy Data Interpretation)
7) cejeþer DeeefCe Fbûepeer YeeCompneherision Skills 10th Level)

Jejerue meJee¥meeþer efveiesefì Jn ceeefke¥Àie SkeÀ le=leer³eebMe (1/3) FlekeÀer Deens. cnCepes leerve ÒeMve ®egkeÀuesle
keÀer yejesyej Deeuesu³ee iegCeebceOetve SkeÀ ÒeMvee®es iegCe keÀceer nesleele. l³eecegUs Heefj#ee Lees[er DeJeIe[ Peeueer
Deens. Deelee nJesle ieesȳee ceejC³ee®eer m ebOeer veener. legcneuee GÊej yejesyej ceeefnle Demesue, lej®e legcner
GÊej osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meJee&le cenÊJee®es cnCepes HetJe&Hejer#es®eer ÒeMveHeef$ekeÀe ner cejeþerle vemeles.
SkeÀlej leer Fbûepeerle Demeles eEkeÀJee eEnoerle Demeles. ÒeMveHeef$ ekeÀe ner Jemlegefve<þ yengHe³ee&³eer ³ee mJe©Hee®eer
Demeles.
munotes.in

Page 84

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
84 ³et.Heer.Sme.meer. cegK³e Heefj#ee:
HetJe& Hejer#ee GÊeerCe& Peeuesu³ee GcesoJeejebvee cegK³e Hejer#esmeeþer ÒeJesMe efceUlees.

keWÀefê³e ueeskeÀmesJee Dee³eesieeves 25 cee®e& 2013 jespeer ³eg.Heer.Sme.meer cegK³e Hejer#ee DeeefCe cegueeKele
³eeb®ee veJee DeejeKe[e peenerj keÀjC³eele Deeuee Deens.

Dee³eesieeves eqmJekeÀejuesu³ee veJ³ee yeoueevegmeej Deelee ³et. Heer Sme. meer. cegK³e Hejer#ee 2000 iegCeebSsJepeer
1750 iegCeeb®eer Demesue. cegueeKeleerme 300 iegCeebSsJepeer 275 iegCe efveOee&efjle keÀjC³eele Deeues Deensle.
pegv³ee He×leerÒeceeCes®e Yeejleer³e YeeHee$elee HesHej veJ³ee He×leerle keÀe³ece þsJeC³eele D eeues Deensle. ³ee®ee®e DeLe& efJeÐeeL³ee¥vee ³ee oesvnerner
Yeecegu³eebkeÀve kesÀues peeCeej veener. ³ee meboYee&leerue ogmejer yeeye cnC epes ³ee YeeiegCe cegK³e Hejer#es®³ee iegCeebkeÀCeele ceespeues peeCeej veenerle.

cegK³e Hejer#es®ee DeejeKe[e
Hee$elee HesHej
HesHej De Yeejleer³e YeeHesHej ye DeefveJee³e& Fbûepeer 300 iegCe

iegCeeveg¬eÀce emeeþer ûeen³e Oejues peeCeejs DeefveJee³e& efJeHesHej 1 efveyebOe 250 iegCe
HesHej2 Yeejleer³e Jeejmee mebmke=Àleer Fefleneme DeeefCe Yeejle Je peiee®ee Yetieesue (250 iegCe)
HesHej 3 keÀejYeej Òeef¬eÀ³ee, jep³eIeìvee, jepekeÀejCe DeeefCe Deeblejjeä ^er³e mebyebOe (250 iegCe)
HesHej 4 DeLe&J³eJemLee, He³ee&JejCe, efJe%eeve Je leb$e%eeve (250 iegCe)
HesHej 5 veweflekeÀlee efveÿe, keÀue / ¢efäkeÀesCe (250 iegCe)
HesHej 6 JewkeÀefuHekeÀ efJeHesHej 7 JewkeÀefuHekeÀ efJe
cegueeKele - 275 iegCe

cegueeKeleerceOetve GcesoJeejeb®eer veeiejer mesJee Hejer#esmeeþer efveJe[ kesÀueer peeles.
veeiejer mesJee Hejer#esle efveJe[uesu³ee GcesoJeejebvee Keeueerue mesJeebceO³es vesceCetkeÀe efou³ee peeleele.

DeefKeue Yeejleer³e mesJeeë
Yeejleer³e ÒeMeemeve mesJee (IAS) Yeejleer³e efJeosMe mesJee (IFS) Yeejleer³e Heesueerme mesJee (IPS)

4.3 jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie (STATE SERVICE COMMISSION)

Òel³eskeÀ jep³eeuee l³eeb®es mJele:®es ueeskeÀmesJee Dee³eesie De meles. ³ee®eerner keÀe³ex keWÀefê³e ueeskeÀmesJee
Dee³eesieeÒeceeCes®e Deensle. jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesiee®eer efveefce&leer Yeejleer³e jep³eIeìvesvegmeej kesÀueer Deens.
munotes.in

Page 85

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
85 jep³eeleerue ÒeMeemeveele meveoermesJeeë
Heoe®eer Yejleer keÀjC³eemeeþer cenejeä ^ ueeskeÀmesJee Dee³eesie ner IeìveelcekeÀ mebmLee efve³eefceleHeCes mHeOee&
Hejer#eeb®es Dee³eespeve keÀjles. ³ee Hejer#esuee®e Sce.Heer.Sme.meer. DeLeJee jep³emesJee Hejer#ee Demes mebyeesOeues
peeles.

jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie ojJemesJeeHeoer Hee$e Je iegCeJeÊeeOeejkeÀ efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[ keÀjC³ee®eer cenÊJee®eer peyeeyeoejer Heej Hee[lees.
HetJe&, cegK³e Je cegueeKele DeMee leerve ìHH³eeble efJeYeeieuesu³ee ³ee Heje r#es®³ee ceeO³eceeletve Hee$e GcesoJeej
efveJe[ues peeleele.

keÀe³ex ë
1) jep³eeleerue GcesoJeejeb®³ee Hejer#ee IesTve l³eeb®eer Heoefvene³e efve³egkeÌleer keÀjCes.
2) jep³eeleerue efJeefJeOe veeiejer Hejer#eeb®eer He×le Je ceeefnleer HegjJeCes.

cenejeä^ ueeskeÀmesJee Dee³eesieeceeHe&Àle IesC³eele ³esCeeN³ee mHeOee& Hejer#ee
• jep³emesJee Hejer#ee : HetJe& Je cegK³e
• meene³³ekeÀ / efJe¬eÀerkeÀj efvejer#ekeÀ /Heesueerme
• GHeefvejer #ekeÀ Hejer#ee : HetJe& Je cegK³e

DeefYe³eebef$ekeÀer mesJee Hejer#ee
• cenejeä ^ ke=À• cenejeä^ Jeve mesJee Hejer#ee
• efoJeeCeer v ³ee³eeOeerMe, keÀefve<þ mlej Je v³ee³e ob[eefOekeÀejer, ÒeLece Jeie& Hejer#ee
• meene³³ekeÀ ceesìej Jeenve efvejer#ekeÀ Hejer#ee

Mew#eefCekeÀ Den&leeë
ceev³eleeÒeeHle efJeÐeeHe erþe®eer HeoJeer eEkeÀJee Meemeveeves efJeefnle kesÀuesueer mecelegu³e Den&lee.
• meene³³ekeÀ ÒeeosefMekeÀ HeefjJenve DeefOekeÀejer ieì -ye HeoekeÀefjlee YeeweflekeÀMeeðe Je ieefCele ³ee efJeefJe%eeve DeLeJee DeefYe³eebef$ekeÀer ³ee MeeKesleerue H eoJeer.
• cejeþer®es %eeve DeeJeM³ekeÀ.

MeejerefjkeÀ Den&lee :
Heesefueme GHeDeefOe#ekeÀ/meene³³ekeÀ Heesefueme Dee³egkeÌle, ieì - De, GHeDeOeer#ekeÀ jep³e GlHeeove MegukeÀ,
ieì ye, meene³³ekeÀ ÒeeosefMekeÀ HeefjJenve DeefOekeÀejer, ieì ye ³ee HeoeJejerue efve³egkeÌleermeeþer Jejerue
Mew#eefCekeÀ Den&lesmeesyele GcesoJeejer®eer MeejerefjkeÀ Den&lee DemeCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens.

jep³emesJee Hejer#ee leerve ìHH³eele IesC³eele ³esles.
1) jep³emesJee HetJe& Hejer#ee
2) jep³emesJee cegK³e Hejer#ee
3) cegueeKele

munotes.in

Page 86

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
86 jep³emesJee HetJe& Hejer#eeë
jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesieeves 2013 Heemetve HetJe&Hejer#esle keÀener cenÊJeHetCe& yeoue kesÀuesues Deensle.
1) jep³emesJee HetJe&Hejer#esle Deelee SkeÀ meeceev³e DeO³ee³evee®ee Je ogmeje veeiejer mesJee oue ®ee®eCeer
(efmeeqJnue meeqJn&mesme De@efHììtîe[ ìsmì -meer-me@ì) Demes oesve HesHeme& Demeleerue.
2) Òemlegle oesvner ÒeMveHeef$ekeÀe Òel³eskeÀer 200 iegCeeb® ³ee Demeleerue Je l ³eemeeþer Òel³eskeÀer oesve leemeeb®ee
keÀeueeJeOeer efveOee&efjle kesÀuee Deens.
3) oesvner ÒeMveHeef$ekeÀebceO³es Jemlegefveÿ Je yengHe³ee&³eer ÒeMve Demeleerue.

cenejeä^ ueeskeÀmesJee Dee³eesieeves kesÀuesuee ne yeoue Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&ves He×leMeerjjerl³ee ue#eele IesCes
cenÊJee®es þjles. eEkeÀyentvee ³ee DeekeÀueveeJej®e Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥®eer le³eejer DeJeuebyetve jenCeej Deens.

jep³emesJee cegK³e Hejer#ee :
jep³emesJee Dee³eesieeves 2012 ceO³es Sce.Heer.Sme.meer cegK³e Hejer#ee lemes®e cegueeKeleer®³ee iegCemebK³esle
cenÊJeHetCe& yeoue kesÀues Deensle. l³eevegmeej jep³emesJe e cegK³eHejer#esle Deelee JewkeÀefuHekeÀ efJeveenerle.
 ³ee Hejer#esle SketÀCe 6 HesHej 800 iegCeebmeeþer Demeleerue.
 ns 6 HesHej meJee&bvee DeefveJee³e& Deensle. l³eeHewkeÀer meeceev³e DeO³e³evee®es 4 HesHeme& ns Jemletefve<þ
yengHe³ee&³eer m Je©Hee®es Demetve Yee cejeþer DeeefCe Fbûepeer ³ee YeemJe©Hee®es Demeleerue.
 meeceev³e DeO³e³evee®es 4 DeefveJ ee³e& HesHej Òel³eskeÀ 150 iegCeebmeeþer Demetve les Jemletefve<þ yengHe³ee&³eer
mJe©Hee®es Demeleerue. ns HesHej cejeþer DeeefCe Fbûepeer ³ee oesvner YeeHeoJeer mleje®ee Deens.
 efveiesefìJn ceeefke¥Àie ns 2:1 DeMee mJ e©Hee®es Demesue.
 Òel³eskeÀ HesHeme&ceO³es Heeme nesCes. DeefveJee³e& Deens. Kegu³ee mebJeiee&leerue GcesoJeejebvee GÊeerCe& nesC³ee®es
ceevekeÀ 45 ìkeÌke̳ee®es Demetve GJe&efjle meJe& Deejef#ele mebJeiee&meeþer GÊeerCe& nesC³ee®es ceevekeÀ ns 40
ìkeÌke̳ee®es Deens.
 meJe& HesHejceOeerue ÒeMveeb®es mJe©He DeeefCe opee& ne SKeeÐee HeoJeerOej GcesoJeejeuee l³eeves mebyebefOele
efJe³ee ÒeMveeb®ee cegK³e GÎ sMe cnCepes efJeefJeOe efJepeeie©keÀlee leHeemeCes.
 GcesoJeejebvee mebyebefOele efJe%eeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.


munotes.in

Page 87

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
87 cegK³eHejer#ee DeejeKe[eë


cegueeKele 100 iegCe

Dee³eesieeves uesKeer Hejer#esmeeþer efveOee&jerle kesÀuesu³ee meercee -jsKee eEkeÀJee l³eeHes#ee peemle iegCe efceUefJeCeeN³ee
DeeefCe peeefnjele/DeefOemet®evesleerue Den&lee Deìer Je Meleea ³eeb®eer Hetle&lee keÀjCeeN³ee GcesoJeejebvee HeÀkeÌle
cegueeKeleermeeþer yeesueefJeC³eele ³esles.

Debeflece efvekeÀeueë
uesKeer Hejer#ee DeeefCe cegueeKeleerceO³es ÒeeHle kesÀuesu³ee iegCeeb®eer SkeÀef$ele yesjerpe keÀ©ve iegCeJeÊee
¬eÀceevegmeej ³eeoer le³eej keÀjC³eele ³ esF&ue. meoj iegCeJeÊee ³eeoerceOeerue meceeve iegCe OeejCe keÀjCeeN³ee
GcesoJeejeb®ee ÒeeOeev³e¬eÀce Dee³eesieeÜejs þjefJeC³eele ³esF&ue.

efMeHeÀejmeë
efveJe[uesu³ee GcesoJeejeb®³ee efMeHeÀejMeer Meemevee®³ee mebyebOeerle efJeYeeieekeÀ[s HeeþefJeC³eele ³ esleele.
mebyebOeerle efJeYeeie l³eeveblej DeeJeM³ekeÀ leer Òeef¬eÀ³ee HetCe& keÀ©ve efveJeae[uesu³ee GcesoJeejeb®³ee efve³egkeÌl³ee
keÀjlees.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : 1. keWÀêer³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie cnCepes keÀe³e ?
2. jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie cnCepes keÀe³e ?







munotes.in

Page 88

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
88 4.4 keÀce&®eejer efveJe[ Dee³eesie

mìeHeÀ efmeueskeÌMeve keÀefceMeve (SSC) :
meeryeerDee³e FvmHeskeÌìme&/FvkeÀceì@keÌme FvmHeskeÌìme&, meWì^ue SkeÌmeeF&pe FvmHeskeÌìme& Deefmemìbì Je keÌueeke&À
mìeHeÀ efmeueskeÌMeve keÀ efceMeve Jejerue meJe& Heoeb®³ee Yejleermeeþer efJeefnle vecegv³eele Depe& ceeieefJeC³eele
³esleele.

Mew#eefCekeÀ Hee$elee:
meoj Heoebmeeþer Depe& HeeþefJeCeeje GcesoJeej ne ceev³elee ÒeeHle efJeÐeeHeerþe®³ee keÀesCel³eener MeeKes®ee
HeoJeerOej DemeeJee D eLeJee efJeÐeeefHeþe®³ee MesJe쮳ee Jeiee&le efMekeÀCeejs GcesoJeej meg×e Depe& keÀ©
MekeÀleele. cee$e cegK³e Heefj#es®³ee JesUsme DeeHeues HeoJeer®es meefì&efHeÀkesÀì pees[Ces DeeJeM³ekeÀ Deens.

Je³eesce³ee&oe :
1) Deefmemìbì lemes®e meeryeerDee³e meye FvmHeskeÌìme& ³eebvee Je³eesce³ee&oe 20 les 27 DemeeJes.
2) FvkeÀceì@keÌme FvmHeskeÌìme& / meWì^ue SkeÀmeeF&pe FvmHeskeÌìme& lemes®e FvmHeskeÌìme& (SkeÌmeeefcevej)
FvmHeskeÌìme& (Deefmemìbì), DebceueyepeeJeCeer DeefOekeÀejer ef[Jnerpeveue DekeÀewìbì/Dee@[ erìj ³eg[ermeer
Fb. Heoebmeeþer 18 les 27 Je³eesce³ee&oe DemeeJeer.
3) efouueer Heesefueme oueeceO³es meye FvHeskeÌìme& ³ee HeoebkeÀefjlee GcesoJeeje®eer Je³eesce³ee&oe 20 les 25
ojc³eeve DemeeJeer.

Devegmetef®ele peeleer Je peceeleer ceOeerue GcesoJeeje bmeeþer 5 JeGcesoJeejebmeeþer 3 Je
¢äer :
SkeÀe [esȳeeb®eer efkeÀceeve 6/6 Je ogmeN³ee [esȳeeb®eer efkeÀceeve 6/9 Hes#ee keÀceer ¢äer vemeeJeer.

MeejerefjkeÀ ÒeceeCeye×leeë
meeryeerDee³e meye FvmHeskeÌìme& Je FvmHeskeÌìme& (meWì^ue SkeÌmeeF&pe, efÒeJnvìerJn Dee@efHeÀmej, SkeÌPeeefcevej F.
Heoebmeeþer MeejerefjkeÀ ÒeceeCeye×lee DeeJeM³ekeÀ Deens.

ìerHe ë
1) DeHebie GcesoJeej meeryeerDee³e meye FmHeskeÌì&me& DeeefCe efouueer Heesefue me oueele DeHee$e Deens.
2) FvmHeskeÌìme& ®eer Heos DeHebie GcesoJeejebmeeþer Deejef#ele veenerle.

HeoJeer ÒeJesMe Hejer#ee (GRE) (Graduate Recond Examination) :
HeoJeer ÒeJesMe Hejer#ee ner DecesefjkesÀle Je Flej Fbûepeer yeesueCeeN³ee osMeebceO³es Iesle ueer peeles.

HeoJ³egÊej efMe#eCeeme ÒeJesMe efceUefJeC³eemeeþer ner Hejer#ee Heeme keÀjeJeer ueeieles. GRE ns mebieCekeÀeJej
Iesleueer peeCeejer Hejer#ee Deens. ner efveJe[keÀ DeMee efJeefMe<ì keWÀêeJej®e Iesleueer peeles. munotes.in

Page 89

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
89
Hejer#eeb®ee GÎsMe eEkeÀJee O³e s³e leesb[er leke&ÀMekeÌleer, mebK³eelcekeÀ leke&ÀMekeÌleer, efJeMuesDeeefCe Jew®eeefjkeÀ keÀewMeu³e efJeMuesHejer#ee efouesu³ee leejKesHeemetve Heg{erue Hee®e Je³eslees.

mebieCekeÀeceeHe&Àle Iesleueer peeCeejer GRG Hejer#esceO³es SketÀCe leerve efJeYeeie Demeleele.
1) Heefnuee efJeYeeie ne efJeMuesogmeje 30 efceefveìeb®ee Demelees.
2) ogmeje efJeYeeie ³eeceO³es oesve ÒeMve 30 efceefveìeb®es MeeeqyokeÀ leke&ÀMekeÌleerJej DeeOeeefjle Demeleele.
mebK³eelcekeÀ leke&ÀMekeÌleerJej oesve ÒeMve Demeleele Òel³eskeÀer 30 efceefveìebmeeþer.
3) MesJeìer Òeel³eef#ekeÀ eEkeÀJee mebMeesOeve 30 efceefveì DeM³eeÒekeÀejs GRE ner ®ee®eCeer 3 leeme 45
efceefveìeb®eer Demeles. ¿ee meeceev³e ®ee®eCeerveblej GRE ®³ee meele efJeleHeemeues peeles. ns meele ef Je
1) Bio-chemistery
2) Cell and molecular Biology
3) Chemistry
4) Computer Science
5) Literature in English
6) Mathematics
7) Psychology

Hee$elee :
pes efJeÐeeLeea DecesefjkesÀleerue keÀesCel³eener ceev³eleeÒeeHle efJeÐ eeHeerþe®eer HeoJeer Hejer#ee eEkeÀJee lelmece Hejer#ee
16 JeefJeÐeeL³ee¥vee HeoJeer (10 + 02 + 03) IesTvener 1 JeDecesefjkesÀleerue efJeÐeeHeerþele HeoJ³egÊej keÀesme&uee ÒeJesMe efceUle Demes. Hejbleg Deelee DecesefjkeÀve
efJeÐeeHeerþebveer ner Deì efMeefLeue kesÀueer Deens. l³eecegUs HeoJeerOej (10 + 02 + 03) keÀesCel³eener
efJeÐeeHeerþele HeoJ³egÊej keÀesme&uee ÒeJesMe efouee peelees.

efJeefJeOe efJeÐeeHeerþebceO³es ³ee ÒeJesMe Òeef¬eÀ³es®es cenÊJe JesieJesieUs efometve ³esles. GRE (HeoJeer ÒeJesMe Hejer#ee)
ner Hejer#ee ÒeJesMe Òeef¬eÀ³esleerue DeewHe®eeefjkeÀlee Deens. Decesefjk esÀle efJeefJeOe keWÀêeJej ner Hejer#ee Iesleueer
peeles. l³eecegUs keÀesþsner veeWoCeer keÀjlee ³esles.

HeoJeer J³eJemLeeHeve Hejer#ee (GMAT) (Graduate Management Admission
Test):
HeoJeer J³eJemLeeHeve ÒeJesMe ®ee®eCeer Hejer#ee ner mebieCekeÀeJej Iesleu eer peeCeejer ÒeceeefCele Hejer#ee Deens.
peJeU peJeU 1500 Hes#ee peemle efJeÐeeHeerþebceO³es 5400 Hes#ee peemle keÀesme& DeeefCe SketÀCe 83
osMeeleerue efJeefJeOe efJeÐeeHeerþs Je mebmLee GMAT ner ®ee®eCeer efveJe[ Òeef¬eÀ³ee cnCetve Iesleele. efJeMesJ³eJemee³e MeeUe, (Business School) DeMee ÒekeÀej®³ee ®ee®eC³ee ÒeJesMe osC³eemeeþer Iesleele. HeoJeer munotes.in

Page 90

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
90 J³eJemLeeHeve keÀesme&uee ³eeceO³es MBA, Master of Accountancy DeeefCe Master of
Finance programs GMAT F. ®³ee ®ee®eC³ee Iesleu³ee peeleele. peieeleeru e peJeU peJeU 110
osMeebceO³es GMAT ner Hejer#ee Iesleueer peeles.
GMAT ner Hejer#ee ®eej efJeYeeieele Iesleueer peeles.
1) mebK³eelcekeÀ efJeYeeie
2) MeeyoerkeÀ / leeW[er efJeYeeie
3) SkeÀ$eerle leke&À mebieleer efJeYeeie
4) efJeMues
Hejer#es®ee SketÀCe keÀeueeJeOeer 3 leeme DeeefCe 30 efceefveìs SJe{e Deens.

4.5 meeceeF&keÀ ÒeJesMe Hejer#ee (CAT) Common Admission Test

meeceeF&keÀ ÒeJesMe Hejer#ee mebHetCe& Yeejleele SkeÀe®eJesUer mebieCekeÀeceeHe&Àle Iesleueer peeCeejer Del³eble
cenÊJee®eer Hejer#ee Deens.

³ee Hejer#esceO³es 1) mebK³eelcekeÀ #ecelee 2) ceeefnleer efJeJes®eve 3) MeeeqyokeÀ #ecelee 4) leke&À mebieleer ³ee
yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.

DeeefMe³eeF& Hejer#ee meJnxvegmeej CAT ner DeeefMe³eeleerue leerve ¬eÀ ceebkeÀe®eer keÀþerCe Hejer#ee Deens.
Yeejleeleerue keWÀefê³e ueeskeÀmesJee Dee³eesieeveblej DeeefYe³eebef$ekeÀer mesJee ÒeLece Je oesve vebyejuee Dee³e.Dee³e.ìer
(IIT) Je peer (JEE) ³eeb®ee vebyej ueeielees.

ner Hejer#ee ojJeefJeÐeeL³ee¥vee ÒeJesMe osleevee CAT ¿ee Heefj#es®es iegCe efJe®eejele Iesleele.

ojJeefJeÐeeL³ee¥vee 20 efoJemeebceO³es SkeÀoe®e Hejer#ee ÐeeJeer ueeieles. Hejer#esuee efceUeuesues iegCe Heg{erue JeÒeJesMeemeeþer ie=efnle Oejues peeleele. MBA DeeefCe HeoJ³egÊej J³eJemLeeHeve keÀesme&meeþer Mew#eefCekeÀ
2012 -13 Heemetve CAT ®es®e iegC e efJe®eejele Iesleues peeleele.

j®evee (Pattern)
®eeuet Dee@ve - ueeF&ve Hejer#ee oesve efJeYeeieele Iesleueer peeles.
i) mebK³eelcekeÀ #ecelee Je ceeefnleer efJeJes®eve
ii) MeeeqyokeÀ #ecelee DeeefCe leke&À mebieleer

Òel³eskeÀ efJeYeeieele 30 ÒeMve 70 efceefveìebmeeþer efoues peeleele. ³ee Heefj#es®eer j®evee DeeefCe keÀeueeJeOeerle
DeveskeÀ Je

munotes.in

Page 91

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
91 4.6 Meeues³e Deefle#ecelee ®ee®eCeer (SAT) (SCHOLASTIC
APTITUDE TEST)

DecesefjkesÀle ceneefJeÐeeue³eele ÒeJesMe osC³eemeeþer SAT ner ÒeceeefCele Hejer#ee Iesleueer peeles.
ceneefJeÐeeue³eerve efJeÐeeL³eeA®eer le³eejer efkeÀleer Deens ns leHeemeC³eemeeþer ner Hejer#ee Iesleueer DeeefCe l³eeveblej
³ee Heefj#es®es veeJe Je iegCeebkeÀve He×leerle DeveskeÀoe yeoue kesÀues iesues. meg©Jeeleeruee ner Hejer#ee Meeues³e
DeefYe#ecelee ®ee®eCeer ¿ee veeJeeves®e Iesleueer iesueer. l³eeveblej Meeues³e leHeemeCeer Hejer#ee ³ee veeJeeves Iesleueer
iesueer.

meO³ee Meeues³e DeefYe#ecelee ®ee®eCeer (SAT) 2005 Heemetve Iesleueer peeles. ner Hejer#ee 3 leeme 45
efceefveìeb®eer Demeles. ¿ee Hejer#esle ieefCele, FbeqiueMe Yee®ee®eCeer Iesleueer peeles. DecesefjkesÀleerue yengleskeÀ efJeÐeeHeerþele veJeerve efJeÐeeL³ee¥vee ÒeJesMe osC³eemeeþer
SAT ner Hejer#ee ÐeeJeer ueeieles.

SAT ¿ee Heefj#esle 1) legueveelcekeÀ Jee®eve 2) ieefCele 3) efueKeeCe keÀewMeu³e Demes efJeYeeie Demeleele.

Òel³eskeÀ efJeYeeieele 200 -800 iegCe ÒeeHle keÀjeJes ueeieleele. efceUeuesu³ee iegCeebvee veblej oneves iegCeues
peeles. leervener efJeYeeieele efceUeuesu³ee iegCeeb®eer yesjerpe keÀ©ve SketÀCe iegCe efceUleele.

4.7 yeBkeÀeRie #es$eeleerue Hejer#ee (EXAMINATION BY BANKING
SECTOR)

yeBeEkeÀie keÀce&®eejer efveJe[ mebmLee (IBPS) (Institute of Banking Personnel Selection)
ner mJeleb$e DeefmlelJe DemeCeejer mebmLee 1984 uee keÀe³e&jle Peeueer. ³ee mebmLes®³ee mLeeHevesceeieerue Þes³e
efjPeJn& yeBkeÀ DeeefCe jeä^er³e yeBkeÀebvee peeles.

IBPS ves Iesleuesueer meeceeF&keÀ uesKeer Hejer#ee Common Written Examination Yeejleelee rue
meJe& jeä^er³eke=Àle yeBkeÀe mJeerkeÀejleele.

IBPS ®eer CWE ner Heefj#ee ÒeesyesMevejer Dee@HeÀermeme& Je ce@vespeceWì ì^sveer ³ee Heoemeeþer Iesleueer peeles.
ÒeesyesMevejer Dee@efHeÀmeme& ner Hejer#ee IBPS Je
IBPS ®eer CWE ner Hejer#ee keÀejketÀve Heoebmeeþer (Clerical) Je
IBPS ®eer efJeMespeeleele.

IBPS (Institute of Banking Personn el Selection) ®³ee CWE ®³ee meJe& Heefj#eeb®es
iegCeHe$ekeÀ meJe& Hee$e GcesoJeejebvee efoues peeles. GcesoJeejebvee l³eeb®es iegCe Jee{Jee³e®es Demeleerue lej Hegvne
Hejer#ee ÐeeJeer ueeieles. p³ee GcesoJeejebveer CWE ner Hejer#ee efoueer Deens. l³eebvee l³eeb®es mLeeve leHeemetve munotes.in

Page 92

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
92 Heenlee ³esles. IBPS ®³ee efve³eceebÒeceeCes keÀceerle keÀceer Hee$elee iegCe efceUefJeCeeN³ee meJe& GcesoJeejebvee
iegCeHe$ekeÀ efoues peeles. CWE Heefj#esle ³eMemJeer Peeuesues efJeÐeeLeea ³ee mecegnele meceeefJeä DemeCeeN³ee
yeBkesÀle mebyebOeerle Heoemeeþer Depe& keÀ© MekeÀleele.

menYeeieer DemeCeeN³ee meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yeBkeÀe mJeleb$eHeCes Yejleer peenerj keÀjleele. Yejleer meg©
Peeu³eeme ³eMemJeer GcesoJeej mebyebefOele yeBkesÀle peeTve efveJe[ermeeþer Òe³elve k eÀ© MekeÀleele. efkeÀleer peeiee
Deensle, Mew#eefCekeÀ Hee$elee Je³eesce³ee&oe DeeefCe CWE Heefj#esle efkeÀleer iegCe DemeeJesle F. meJe& ceeefnleer
yeBkeÀ Yejleer®³ee JesUer peenerj keÀjleele. efJeMesmLeeveerkeÀ Yee³eeoer peenerj keÀjleele. veblej cegueeKeleer nesleele Je veblej Debeflece efveJe[ kesÀueer peeles.

4.8 vesì -mesì Hejer#ee (NET S ET EXAMINATION)

Jeefjÿ ceneefJeÐeeue³es Je efJeÐeeHeerþebceOeerue ÒeeO³eeHekeÀ J³eeK³eelee ³ee HeoeJej nesCeeN³ee efve³egkeÌl³eebmeeþer
vesì Hejer#ee GÊeerCe& nesCes DeefveJee³e& Demeles. ef[meWyej ceefnv³eele Heej He[CeeN³ee vesì Hejer#es®es mJe©He
vescekesÀ keÀmes Deens DeeefCe ³ee Hejer#es®eer le³eejer keÀMee He×leerves keÀjlee ³esF&ue ns peeCetve IesCes iejpes®es
Deens.

Jee{l³ee mHeOee&lcekeÀ JeeleeJejCeecegUs peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs efMe#eCe #es$eeletvemeg×e DeveskeÀ yeoue nesle
Deensle. ³ee yeoue ebvee meeceesjs peeC³ee³eesi³e me#ece, %eeveer, DeY³eemet J³ekeÌleeR®eer efMe#ekeÀ cnCetve efveJe[
JneJeer. ³eemeeþer efJeefJeOe keÀmeesìîeeb®es Dee³eespeve keÀjCes. DeY³eeme¬eÀceele yeoue keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. ns ue#eele IesTve efJeÐeeHeerþ Devegoe ve Dee³eesie vesì Hejer#esle JesUesJesUer keÀener yeoue keÀjles.

vesì/mesì cnCepes keÀe³e ?
efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³eesieeves Jeefjÿ ceneefJeÐeeue³es Je efJeÐeeHeerþebceOeerue ÒeeO³eeHekeÀ J³eeK³eeles ³eebvee
®eewL³ee Jesleve Dee³eesiee®³ee efMeHeÀejMe er ueeiet keÀjleevee ³ee HeoeJej nesCeeN³ee veJeerve efve³egkeÌleerkeÀefjlee
DeeJeM³ekeÀ efkeÀceeve Hee$elesyejesyej®e Dee³eesieeÜejs Iesleu³ee peeCeeN³ee Hee$elee Hejer#esle GÊeerCe& nesC³ee®eer
Deì Ieeleueer.

ojJeHee$elee Hejer#es®es (National Eligibility Test NET) Dee³eespeve keÀjles. HetJeea ³ee Hejer#es®es veeJe
jeä^er³e Mew#eefCekeÀ Hejer#ee National Education Test NET) Demes nesles. HeCe v eblej les yeouetve
jeä^er³e Hee$elee Hejer#ee Demes keÀjC³eele Deeues. efJe%eeve efJeJew%eeefvekeÀ Je DeewÐeesefiekeÀ mebMeesOeve ceb[U CSIR ns oesvner meb³egkeÌlejerl³ee Hejer#es®es Dee³eespeve keÀjlee le.

Heefnueer vesì Hejer#ee ner 1989 meeueer IesC³eele Deeueer. lesJneHeemetve meelel³eeves Dee³eesieeÜejs ³ee Hejer#ee
IesC³eele ³esleele. GcesoJeejeb®³ee Jee{l³ee mebmLes®ee efJe®eej keÀ©ve Je ³etpeermeer ®³ee Hejer#esJejerue leeCe
keÀceer keÀjC³eemeeþe r efJeÐeeL³ee¥vee mJele:®³ee ceele=Yee< else /jep³eYeejep³emlejer³e Hee$elee Hejer#ee IesC³ee®ee He³ee&³e megª keÀjC³eele Deeuee. 1990 ceO³es ³etpeermeerves ³et -ke@Àì
(UGC Committe on Accreditation of test U CAT) ®eer m LeeHevee kesÀueer. ³ee munotes.in

Page 93

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
93 meefceleer®³ee efMeHeÀejMeervegmeej jep³emlejer³e Hejer#ee ner jeä^er³e Hee$elee Hejer#es®³ee OeleeaJej Demesue jep³e
mejkeÀej ner Hejer#ee IesC³eemeeþer ³eesi³e efJeÐeeHeerþ / Mew#eefCekeÀ mebmLes®eer efve³egkeÌleer keÀjles.
mesì He jer#ee IesCeeN³ee jep³eeb®³ee keÀe³ee&®eer HeenCeer Dee³eesiee®³ee DeefOemJeerke=Àleer meefceleer
(Accreditation Committe) leHexÀ JesUesJesUer kesÀueer peeles. l³ee meefceleer®³ee DenJeeueeJej,
DeeOeeefjle Debeflece efveCe&³e Dee³eesieeÜejs Iesleuee peelee s. cenejeä^eceO³es 1994 meeueer HegCes efJeÐeeHeerþeuee
jep³emlejer³e Hee$elee Hejer#es®es (SET) Dee³eespeve keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Òeoeve keÀjC³eele Deeues.
l³eevegmeej 1995 Heemetve meelel³eeves HegCes efJeÐeeHeerþ mesì Hejer#es®es Dee³eespeve keÀjerle Deens.

vesì/mesì Hejer#es®ee nslet:
Hejer#ee osCeejs GcesoJeej ns HeoJ³etÊej HeeleUerHe³e¥le®es efMe#eCe HetCe& Peeuesues Demeu³eecegUs l³ee efJeHeejbiele Demeleele. Hejbleg HeefjCeecekeÀejkeÀ efMe#eCe keÀe³e& keÀjC³eemeeþer l³eeb®eer yeewef×k eÀ #ecelee ³eesi³e
Deens keÀe veener, ³ee®ee MeesOe IesC³eemeeþer Dee³eesie ner Hejer#ee Iesles. ³ee Hejer#es®³ee ceeO³eceeletve
GcesoJeeje®es efJe³eMemJeer GcesoJeejebHewkeÀer keÀeneRvee efMe<³eJe=Êeer efoueer peeles DeeefCe Flejebvee ÒeeO³eeHekeÀ Heoe®³ee Hee$eles®es
ÒeceeCeHe$e efoues peeles. efMe<³eJe=Êeerme Hee$e þjuesues GcesoJeej meg×e J³eeK³eelee cnCetve keÀe³e& keÀ©
MekeÀleele. Hejbleg DeMee Heef jefmLeleerle l³eebvee efMe<³eJe=Êeer efceUt MekeÀle veener. mesì Hejer#esle cee$e
efMe<³eJe=Êeermeeþer keÀesCeleerner lejleto veener.

Hejer#esmeeþer efkeÀceeve Hee$elee:
vesì/mesì ne Hejer#ee osC³eemeeþer GcesoJeejeves HeoJ³egÊej efMe#eCe HetCe& kesÀuesue s DemeeJes. p³ee efJeHeoJ³egÊej efMe#eCe Peeues Demesue, l³ee®e efJeDemesue lej lees keÀe@ceme& ³ee efJeefMekeÀCeejs meg×e Hejer#ee osT MekeÀleele. HeCe pej les ner Hejer#ee GÊeerCe& Peeues lej cee$e l³eeb®es ÒeceeCeHe$e
l³eebvee ueies®e efceUle veener. HeoJ³etÊej Hejer#es®³ee efvekeÀeuee®eer Òele pecee kesÀu³eeveblej®e vesì/mesì
GÊeerCe& Peeu³ee®es ÒeceeCe He$e l³eebvee efceUles. DeM³ee efJeÐeeL³ee¥veer vesì Hejer#es®ee efvekeÀeue ueeieu³eeHeemetve
oesve JeHejer#es®ee efvekeÀeue jÎ nesT MekeÀlees. HeoJ³egÊ ej Hejer#esle oesvner JeìkeÌkesÀ Demesue lej lees GcesoJeej Hejer#esme Hee$e þjlees. jeKeerJe ÒeJeiee&leerue Je DeHebie GcesoJeejebmeeþer
efkeÀceeve 50 ìkeÌkesÀ iegCe DeeJeM³ekeÀ Deensle.

Hejer#esletve meJeu ele:
27 HesÀye´gJeejer 1989 HetJeea efve³egkeÌle Peeuesues 27 HesÀye´gJeejer 1989 les 1 cee®e& 1990 ³ee keÀeUele
efve³egkeÌle Peeuesues DeeefCe MeemekeÀer³e þjeJe 27 HesÀye´gJeejer 1989 ceO³es efouesueer Mew#eefCekeÀ Den&lee HetCe&
keÀjCeejs 31 ef[meWyej 1 993 HetJeea Sce.efHeÀue GÊeerCe& DemeCeejs efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³eesie DeefOeefve³ece
2009 vegmeej HeerS®e.[er HeoJeer ÒeeHle J³ekeÌleer. ceneefJeÐeeue³e Je efJeÐeeHeerþeceO³es DeefOeJ³eeK³eelee cnCetve
efve³egkeÌleerkeÀefjlee vesì /mesì DeefveJee³e& Deens. l³eecegUs Jeefjÿ DeefOeJ³eeK³eelee Heoemeeþer ³ee
Hejer#esefMeJee³e iel³eblej veener.

Je³eesce³ee&oe :
vesì Hejer#esleerue keÀefveÿ MeesOe efMe<³eJe=Êeermeeþer (JRF) GcesoJeeje®es Je³e 28 Hes#ee peemle Demelee
keÀecee ve³es. S.meer./Sme.ìer/Deesyee rmeer/DeHebie ÒeJeiee&leerue J³ekeÌleer Je ðeer³eebkeÀefjlee ³eeceO³es Hee®e Je

Page 94

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
94 metì efoueer Deens. ³ee efMeJee³e GcesoJeeje®³ee HeoJ³egÊej efJeDemeu³eeme peemleerle peemle Hee®e Jemegì Deens. leLeeefHe keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle SketÀCe metì Hee®e Je
vesì/mesì Hejer#esleerue ÒeeO³eeHekeÀemeeþer Hee$elee Hejer#esme kegÀþueerner Je³ee sce³ee&oe veener. GcesoJeej
keÀesCel³eener Je³e Je
Hejer#es®es efJeGcesoJeejeves p³ee efJe³esles. leLeeefHe SKeeÐee HeoJ³egÊej HeoJeer®³ee efJeefJe
YetieesueeceO³es ueeskeÀmebK³ee DeY³eeme efJeueeskeÀmebK³ee DeY³eeme ³ee mJeleb$e efJe
Hejer#ee keWÀês :
cenejeä^eleerue meJe& efJeÐeeHeerþeb®³ee efþkeÀeCeer mesì Hejer#es®eer keWÀês Deensle. cegbyeF& HegCes, veeieHetj,
Deewjbieeyeeo, keÀesuneHetj, veeefMeke À, peUieeJe, veebos[, DecejeJeleer, meesueeHetj, ®ebêHetj DeMeer
cenejeä^eleerue 11 Hejer#ee keWÀês Je ieesJ³eeleerue SkeÀ efceUtve 12 Hejer#ee keWÀêeletve ner Hejer#ee oslee ³esles.

cenejeä^ele vesì Hejer#es®eer cegbyeF&, HegCes, veeieHetj, Deewjbieeyeeo DeMeer ®eej keWÀês Deensle.

Hejer#es®es ceeO³ece:
mesì ner Hejer#ee Fbûepeer eEkeÀJee cejeþer ³ee oesve ceeO³eceeletve oslee ³esles. lej vesì ner Hejer#ee Fbûepeer eEkeÀJee
eEnoer ³ee oesve ceeO³eceebletve oslee ³esles.

Hejer#es®es mJe©He:
mesì Je vesì Hejer#es®ee DeY³eeme¬eÀce meceeve Deens. HeÀjkeÀ FlekeÀe®e Deens keÀer mesì ner jep³emlejer³e lej
vesì ner jeä^er³e HeeleUerJejerue Hejer#ee Deens. ceneje<ì^e®³ee mesì Hejer#es®eer ceev³elee Deelee HeÀkeÌle
cenejeä^ Je ieesJee ³ee oesve jep³eeHetjleer®e c e³ee&oerle Deens. 24 HesÀye´tJeejer 2002 eEkeÀJee l³eeHetJeea®³ee
mesì Hejer#esuee ne efveCe&³e ueeiet veener. ³ee HetJeea®³ee mesì Hejer#esle GÊeerCe& efJeÐeeLeea osMeYej mesJesme Hee$e
Deensle. jepemLeeve, leeefceUvee[t, Heef½ece yebieeue F. jep³eele meg ×e l³eeb®³ee mesì Hejer#ee Iesleu³ee
peeleele. HeCe ³ee jep³eeleerue mesì GÊeerCe& efJeÐeeLeea cenejeä^ele mesJesmeeþer Hee$e Oejues peeCeej veenerle.
l³ee®eÒeceeCes cenejeä^e®eer mesì Hejer#ee GÊeerCe& efJeÐeeLeea Flej jep³eele mesJesmeeþer Hee$e þjCeej v eenerle.
ogmeje HeÀjkeÀ cnCepes vesìÒeceeCes mesì Hejer#esceO³es keÀefveÿ MeesOe efMe<³eJe=Êeer (JRF) ®eer lejleto veener.
meJe& osMeYej SkeÀe®e efoJeMeer Iesleu³ee peeCeeN³ee vesì Hejer#esle Je meJe& cenejeä^ele SkeÀe®e efoJeMeer
Iesleu³ee peeCeeN³ee mesì Hejer#esle leerve ÒeMveHeef$ekeÀe Demeleele. ³ee Hejer#esle GÊej ®etkeÀ Demeu³eeme
l³eemeeþer iegCe Jepee keÀjC³ee®eer He×le (vesiesefìJn ceeefke¥Àie) veener.


munotes.in

Page 95

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
95 ÒeMveHeef$ekesÀ®es mJe©He:
ner ÒeMveHeef$ekeÀe meJe& GcesoJeejebmeeþer DeefveJee³e& Demeles. ³eeceO³es DeO³eeHeve Je mebMeesOeveefJeDeefYe³eesi³elee, YeeefJe®eejues peele. Hejbleg ef[meWyej 2009 Heemetve ³ee ÒeMveHeef$ekesÀle 60 ÒeMve efJe®eejues peeleele. l ³eeHewkeÀer
keÀesCelesner 50 ÒeMve mees[JeeJes ueeieleele, GcesoJeejeves 50 Hes#ee DeefOekeÀ ÒeMve mees[efJeu³eeme Heefnues
50 ÒeMve leHeemeues peeleele. Òel³eskeÀ ÒeMveeuee ®eej He³ee&³e efouesues Demeleele. l³eeletve SkeÀ De®etkeÀ
He³ee&³e efveJe[e³e®ee Demelees Òel³eskeÀ ÒeMveeuee oesve iegCe Demeu³eeves SketÀCe 100 iegCeeb®eer ner ÒeMveHeef$ekeÀe
Demeles.

ÒeMveHeef$ekeÀe – 2:
ner ÒeMveHeef$ekeÀe GcesoJeejeves efveJe[uesu³ee Sseq®íkeÀ efJeÒeMveHeef$ek esÀÒeceeCes ®eej He³ee&³e 50 DeefveJee³e& ÒeMve DeeefCe 100 iegCe Demeleele.

ÒeMveHeef$ekeÀe – 3:
ner ÒeMveHeef$ekeÀe meg×e GcesoJeejeves efveJe[uesu³ee Sseq®íkeÀ efJe75 DeefveJee³e& ÒeMve Òel³eskeÀer 2 iegCeebmeeþer Demeleele. SketÀCe 150 iegCeeb®eer ner ÒeMveHeef$ekeÀe Demeles.

kesÀJeU efJe%eeve efJeDeens. l³eeceO³es kesÀJeU SkeÀ yengHe³ee&³eer ÒeMveHeef$ekeÀe DemeCeej Deens. l³eeceO³es Yeeie De meJe& efJemeceeve (meeceev³e efJe%eeve Je mebMeesOeve DeefOe#ecelee) Demesue. Yeeie ye Je Yeeie keÀ mebyebefOele efJeDemesue.

l³eeb®³ee meefJemlej ceeefnleermeeþer meerSmeDee³eDeej ®es mebkesÀle mL eU HeneJes.

vesì/mesì Hejer#ee GÊeerCe& nesC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ efkeÀceeve Hee$elee:
leervener efJemJeleb$eHeCes efkeÀceeve iegCe efceUJeCe eN³eebvee®e GÊeerCe& Ieesef
petve 2012 HetJeea HesHej 3 ceO³es GÊeerCe& nesC³eemeeþer ueeieCeejs efkeÀceeve iegCe ns SkeÀe meefceleer Üejs
þjJeues peele nesles. ojJesUer l³eele yeoue nesle neslee. petve 2012 Heemetve Hejer#ee GÊeerCe& nesC³eemeeþer
KeeueerueÒeceeCes efvekeÀSsveJesUer ³ee efvekeÀ2012 ®³ee Hej er#eskeÀjlee eflevner HesHej efceUtve meeOeejCe ÒeJeiee&meeþer 65ìkeÌkesÀ DeesyeermeerkeÀefjlee 60
ìkeÌkesÀ Je Sme.meer./Smeìer/DeHebieekeÀefjlee 55 ìkeÌkesÀ Hee$elee efvekeÀHejer#es®³ee efvekeÀeueeJe©ve Demee Devegceev e keÀe{lee ³eslees keÀer, ³ee Hejer#es®ee efvekeÀeue ne meeOeejCele:
mee[sleerve, ®eej ìkeÌke̳eeb®³ee peJeUHeeme ueeielees.




munotes.in

Page 96

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
96 DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : 1. keÀce&®eejer efveJe[ Dee³eesie cnCepes keÀe³e ?
2. ye@keÀeRie #es$eeleerue Hejer#ee mHe ä keÀje.
3. vesì mesì Hejer#es®es mJe©He mHeä keÀje.








4.9 mHeOee& Heefj#eebmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer megueYe keÀewMeu³es

megueYe keÀewMeu³es (Soft Skills) :
megueYe keÀewMeu³es ner meceepeMeeðeer³e mebkeÀuHevee J³ekeÌleer®³ee YeeJeefvekeÀ iegCe ebkeÀeMeer DeeefCe YeeJeefvekeÀ
yeg×erceÊesMeer mebyebOeerle Deens. J³eefkeÌleceÊJee®es Hewuet meeceeefpekeÀ DeeJe[, meb%eeHeve, Jew³eeqkeÌlekeÀ íbo,
cewef$ekeÀ mebyebOe DeeefCe SkeÀceskeÀebMeer DemeCeejs JewefMeäîeelcekeÀ mebyebOe Fl³eeoeR®ee meceeJesMe J ³ekeÌleer®³ee
YeeJeefvekeÀ iegCeebkeÀeMeer Demelees. yeg×eriegCeebkeÀ ne Meeues³e Je veeskeÀjerMeer mebyebOeerle lelHejlesMeer Demelees.

megueYe keÀewMeu³e ner Jew³e keÌleerkeÀ yeeye J ³ekeÌleer®³ee menmebyebOeeJej Je veeskeÀjerleerue keÀe³e&#ecelee Je
keÀefjDejMeer mebyebOeerle Demeleele. megueYe keÀewMeu³eeceO³es DeeHeu³ee menkeÀeN³eebMeer ÒeYeeJeer mebHeke&À keÀmee
meeOeeJee Je FlejebMeer keÀmee meeOeeJee F. meceeJesMe Demelees.

J³ekeÌleer®³ee veeskeÀjerleerue ³eMeeceO³es l³ee J³ekeÌleer®eer megueYe keÀe wMeu³e cnCepes®e YeeJeefvekeÀ Je yeewef×keÀ
iegCeebkeÀ ³ee®ee cenÊJee®ee Yeeie Demelees.

keÀener cenÊJee®eer megueYe keÀewMeu³e Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) Òeyeue keÀe³e& veweflekeÀlee - keÀece keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleer DeefYeÒesefjle Je m Jele:uee l³eeceO³es PeesketÀve
osCeejer Demeueer lej®e keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle keÀece HetCe& nesles.
2) mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesCe - ceeCemeeves vesnceer DeeMeeJeeoer DemeeJes. DeeefCe vesnceer Glmeeneves Je
peesceeves keÀece keÀ©ve veeJeueewkeÀer keÀ efceUJeeJes.
3) GÊece meb%eeHeve keÀewMeu³e : J³eJemLeeHekeÀ ne SkeÀ GÊece meb%eeHekeÀ DemeeJee. iees[ Je ueeIeJeerHeCes
yeesueC³ee®es Je FlejebJej ÒeYeeJe Hee[C³ee®es keÀewMeu³e l³ee®³eekeÀ[s DemeeJes.
4) keÀeueJ³eJemLeeHevee®eer #ecelee - efÜOee ce ve:efmLeleerle jenlee DeeHeu³ee keÀecee®es JesUeHe$ekeÀ le³eej
keÀ©ve Deûe¬eÀce oslee Deeuee Heenerpes.
5) mecem³ee mees[efJeC³ee®es keÀewMeu³e - keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer mecem³ee lkejerle ³eesi³e ÒekeÀejs
mees[efJeCes ns DeefleMe³e cenÊJee®es keÀewMeu³ e Deens. munotes.in

Page 97

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
97 6) mebIeeleerue menkeÀe³e& cnCetve keÀe³e&jle - ieìele eEkeÀJee mecegnele keÀece keÀjleevee DeeHeCener l³ee®ee
SkeÀ Yeeie Deenesle ns ue#eele þsJetve keÀece keÀjCes menkeÀe³ee&®eer Je vesle=lJee®eer YeeJevee Je iejpe
vesnceer Demeueer Heeefnpes.
7) DeelceefJeéeeme : DeelceefJeéeeme ne megueYe keÀewMeu³eeleerue meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. keÀece
keÀ©ve IesC³ee®ee efMeefmle®ee Je Flejeb®³eele efJeéeeme efvecee&Ce keÀjC³ee®ee DeelceefJeéeeme Demeuee
Heeefnpes.
8) mel³eefmLeleerletve efMekeÀCe s Je mJeerkeÀejC³ee®eer #ecelee : DeJeIe[ HeefjefmLeleer keÀMeer neleeUeJeer.
efle®ee mJeerkeÀej keÀjCes Je l³eeletve veJeerve efMekeÀC³ee®eer #ecelee J³eJemLeeHekeÀe®eer DemeeJeer.
9) ueJeef®ekeÀlee - ueJeef®ekeÀlee eEkeÀJee veJ³ee®ee mJeerkeÀej keÀjCes, veJeerve keÀuHevee, veJeerve megOeejCee,
veJeerve leb$e%eeve F. mJeerkeÀej keÀjlee Deeuee Heeefnpes.
10) leCeeJeelener ®eebieues keÀece : leCeeJee®³ee HeefjefmLeleerlener keÀe³e&#ecelesves keÀece keÀjlee Deeues Heeefnpes
Je l³eeletve ceeie& keÀe{lee Deeu ee Heeefnpes.

mebK³eelcekeÀ #ecelee (Quantitative Ability): -
mebK³eelcekeÀ #ecelesceO³es mebK³ee Je ieefCele ³eeb®ee efJeMuesDeefYe#ecelee ®ee®eCeer (GAT) ceO³es ieefCeleer DeekeÀ[scees[er®eer De®etkeÀlee DeeefCe mebK³eelcekeÀ #ecelee
leHeemeueer peeles. ³eeceO³es DebkeÀieefCeleer ³egkeÌleerJeeoeJej ÒeMve efouesues Demeleele. l³ee®eÒeceeCe DeeuesKe,
ìsyeueJee®eve, ìkeÌkesÀJeejer efJeMues
mebK³eelcekeÀ #ecelee DeveskeÀ mHeOee&lcekeÀ Heefj#esle GHe³egkeÌle Demeles. Goe CAT, CET,
NET/SET, GMAT, GRE F. ³eemeejK³ee Heefj#eebceO³es mebK³eelcekeÀ #ecelee GHe³egkeÌle Demeles.
³ee Hejer#eebceO³es ieefCele efJeYeeieele efJeÐeeL³ee&vee yengHe³ee&³ eer ÒeMve efJe®eejues peeleele. efJeÐeeL³ee¥vee meJee&le
De®etkeÀ He³ee&³ee®eer efveJe[ keÀjeJeer ueeieles. ns ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer lelHej DeekeÀ[scees[ keÀjeJeer ueeieles.
³ee®ee DeY³eeme¬eÀce efJemle=le Demee Deens. ³eeceO³es meWì^ue ìW v[vmeer, efce ve-cees[-cesef[³eve, ìkeÌkesÀJeejer,
uemeeJeer - cemeeJeer, mejU Je ®e¬eÀJee{ J³eepe, Gb®eer, Jepeve, DeekeÀejceeve, Deblej F. meceeJesMe neslees.

ieefCele ne efJene efJeDeens. meJe&®e ÒekeÀej®³ee keÀefjDejmeeþer mebK³eelcekeÀ #eceles®eer iejpe Demeles.

ceeefnleer®es He=LekeÌkeÀjCe (DATA INTERPRETA TION):
ceeefnleer ieesUe keÀjCes DeeefCe Devegceeve keÀe{C³eemeeþer ceeefnleer®es He=LekeÌkeÀjCe keÀjCes ner Òeef¬eÀ³ee Del³eble
cenÊJee®eer Demeles. l³ee®eÒeceeCes cenÊJe DeeefCe DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþerner ceeefnleer®³ee
He=LekeÌkeÀjCee®ee GHe³e esie neslees.

mHeOee&lcekeÀ Hejer#eeceO³es ceeefnleer He=LekeÌkeÀjCeeJej oesve ÒekeÀej®es ÒeMve efJe®eejues peeleele.

DeMee ÒeMveeceO³es ceeefnleer ìsyeueceO³es eEkeÀJee DeeuesKee®³ee mJe©Heele efoueer peeles. ceeefnleer ìsyeueceO³es
eEkeÀJee DeeuesKee® ³ee mJe©Heele eEkeÀJee oesvner SkeÀ$eerle He×leerves efoues peeles Je l³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs
mees[efJeC³eemeeþer ÒeMve efoues peeleele. DeeHeu³eeuee efouesu³ee ceeefnleer®es efJeMuesefJe®eejuesu³ee ÒeMveeb®eer GÊejs ÐeeJ eer ueeieleele. ns meJe& ÒeMve yentHe³ee&³eer Demeleele. munotes.in

Page 98

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
98 ceewefKekeÀ #ecelee DeeefCe leeefke&ÀkeÀ ³egkeÌleerJeeo (VERBAL ABILITY LOGICAL
REASONING) :
efJeefJeOe mHeOee& Hejer#eebceO³es ceewefKekeÀ Je leeefke&ÀkeÀ #ecelesJej DeeOeejerle efJeefJeOe mJe©Hee®es ÒeMve efJe®eejues
peeleele.

ceewefKekeÀ #ecelee :
ceewefKekeÀ #ecelesmeeþer Heg{erueHewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀe He×leer®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.

1) MeyoebJej DeeOeeefjle (Vocabulary Based):
³eeceO³es legce®eer MeyomebHeÊeer leHeemeueer peeles. Me yoeJej DeeOeeefjle ³esCeejs ÒeMve ns DeefleMe³e meesHes
meceeveDeLeea Meyo Je efJe©×eLeea Meyo ³eeJej DeeOeeefjle Demeleele. DeveskeÀoe ³eeceO³es ceeskeÀȳee peeiee
Yeje Demesner ÒeMve efJe®eejues peeleele.

2) Fbûepeer J³eekeÀjCe :
³eeceO³es Fbûepeer Meyo eb®es %eeve leHeemeues peeles, eEkeÀJee Jeeke̳eeleerue J³eekeÀjCe leHeemeues peeles. SkeÀ Jeeke̳e
efoues peeles Je legcneuee efJe®eejues peeles keÀer efouesues Jeeke̳e J³eekeÀjCe ¢äîee yejesyej Deens keÀe ®egkeÀ
Deens. eEkeÀJee Jeeke̳eeleerue keÀener M eyo DeOeesjsKeerle kesÀues peeleerue DeeefCe efouesu³ee ®eej He³ee&³eeHewkeÀer SkeÀe
He³ee&³ee®eer legcneuee efveJe[ keÀjeJeer ueeiesue.

leeefke&ÀkeÀ ³egkeÌleerJeeo:
leeefke&ÀkeÀ ³egkeÌleerJeeoeJej DeeOeeefjle mHeOee& Hejer#eebceO³es efJeefJeOe ÒeMve efJe ®eejues peeleele. leeefke&ÀkeÀ
³egkeÌleerJeeoeJej ³esCeejs ÒeMve Meke̳elees yengHe³ee&³ee®eer®e Demeleele. DeveskeÀoe ³eeceO³es Heefj®ísoeleerue
DeOeesjsKeerle Jeeke̳e Hegvne efuenerC³eeme meebefieleues peeles. SkeÀ Heefj®íso efouee peelees. Je Heefj®íso ele keÀe³e
efoues Deens ns efJe®eejues peeles. CAT Je GMAT ³ee Hejer#eebceO³es ìerkeÀelcekeÀ leke&À mebieleer®es ÒeMve
Demeleele.

mepe&veefMeuelee Je meJee¥ieerCe efJe®eej (Creativity and Lateral Thinking) :
meJee¥ieerCe efJe®eej cnCepes mepe&veMeerue efJe ®eej keÀjC³ee®eer #ecelee eEkeÀJee ce³ee&osHeueerkeÀ[s efJe®eej keÀjCes
nes³e.
DeeHeu³ee vesnceer®³ee efJe®eej keÀjC³ee®³ee He×leerHes#ee JesieUer DeMeer ner He×leer Deens. mepe&veefMeuelee eEkeÀJee
veeefJeC³ee®³ee ¢äerves efJe®eej ³ee He×leerle kesÀuee pe elees. J³eJemee³eeceO³es mecem³esJej ceele keÀjC³eemeeþer
eEkeÀJee keÀuHevesves mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer ¿ee mebkeÀuHeves®ee GHe³eesie neslees.

mepe&veMeerue efJe®eejeceO³es mHeäHeCee mees[tve osCes, HeejbHeefjkeÀ efJe®eej He×leeR®ee l³eeie keÀjCes De eefCe
ceveeleerue Deieesoj®³ee keÀuHeveeb®ee efJe®eej keÀe{tve ìekeÀCes Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees.

peeefnjele, efJeHeCeve, ceeO³eces, ef[PeeF&ve F. #es$eele keÀefjDej keÀjC³eemeeþer mepe&veMeerueles®eer YetefcekeÀe
DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens.

S[Je[& [s yeesvees ³ee efJe®eejJeblee®³ee cnCeC³eevegmeej `mepe&veMeerue efJe®eej cnCepes efJeMesFlej leke&ÀmebieleerHes#ee HetCe& JesieUe efJe®eej nes³e.' munotes.in

Page 99

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
99 veefJeve keÀuHevee MeesOeCes cnCepes mepe&veefMeuelee nes³e. meO³ee DeefmlelJee le Demeuesu³ee Je pegv³ee
mebkeÀuHeveeHes#ee veefJeve keÀuHevee MeesOeCes cnCepes mepe&veefMeuelee nes³e. meJe&meeOeejCe ieesäerkeÀ[s
HeenC³ee®ee ¢efäkeÀesCe yeouelees. efJe®eejMekeÌleer ÒeieuYe nesles. pegv³ee mebkeÀuHevee mees[tve veJeerve
mebkeÀuHeveeb® ee mJeerkeÀej keÀjCes cnCepes mepe&veefMeuelee nes³e.

mepe&veefMeuelee ner uebye©He (Vertical) efJe®eejMekeÌleer Je HeejbHeefjkeÀ efJe®eejMekeÌleerHes#ee JesieUer Deens.
uebyeªHe efJe®eejMekeÌleerceO³es ìHH³ee ìHH³eeves Heg{s peeleele. mepe&veefMeuelee ue bye©He efJe®eejMekeÌleeruee
He³ee&³e nesT MekeÀle veener. keÀejCe mepe&veMeerueleeceO³es oesvneR®ee meceeJesMe Demelees. mepe&veefMeuelee
veJeefveefce&leer keÀjCeejer Demeles. uebyeªHe efJe®eejMekeÌleer efveJe[keÀ yeeyeeR®ee®e efJe®eej keÀjles.

4.10 ÒesjC ee / DeefYeÒesjCe (MOTIVATION)

ceeveJeeuee peerJeveele ³eMemJeer nesC³eemeeþer ceesþer mJeHve He[eJeer ueeieleele. l³ee mJeHveeb®es ©Heeblej
efJe®eejele keÀjeJes ueeieles DeeefCe les efJe®eej ke=Àleerle GlejeJes ueeieleele. ceeveJeeuee peerJevee®³ee Òel³e skeÀ
#es$eeceO³es ³eMe efceUefJeC³eemeeþer ceewefuekeÀ efJe®eejeb®eer iejpe Demeles. DeeHeues ns efJe®eej, ke=Àleerle
GlejefJeC³eemeeþer pes JeeleeJejCe efvecee&Ce kesÀues peeles, l³eeme `ÒesjCee' eEkeÀJee `DeefYeÒesjCe' Demes cnCeleele.
DeefYeÒesefjle efJ eÐeeLeea ®eebieuee DeY³eeme keÀ©ve Heefj#esceO³es ³eMe mebHeeove keÀjleerue DeeefCe ³eMemJeer peerJeve
peieleerue. DeefYeÒesefjle ÒeeO³eeHekeÀ DeeHeu³ee J³eeK³eevee®eer J³eJeefmLele HetJe&le³eejer keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee
®eebieues ceeie&oMe&ve keÀjleerue l³ ee®eÒeceeCes DeefYeÒesefjle keÀeceieej l³eeb®es keÀece ÒeeceeefCekeÀHeCes, lelHejlesves,
DeeHeguekeÀerves Je efveÿsves keÀjleerue ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCe ner SkeÀ J³eeHekeÀ meb%ee Demetve, meceepee®ee
IeìkeÀ Demeuesu³ee meb%ee Demetve meceepee®ee Ieì keÀ Demeuesu³ee Òel³eskeÀ J³ekeÌleerMeer DeefYeÒesjCee®ee mebyebOe
Deens.

ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCee®eer J³eeK³ee:
ÒesjCee cnCepes keÀece keÀjC³ee®eer F®íe peeie=le keÀjCes, keÀe³e& keÀ©ve IesCes, eEkeÀJee mebIeìves®es GÎsMe meeO³e
keÀjCes nes³e. l³e ecegUs keÀce&®eeN³eebvee kesÀuesu³ee keÀe³ee&yeÎue meceeOeeve ÒeeHle nesle Demeles. DeveskeÀ
efJe®eejJebleebveer DeefYeÒesjCes®³ee J³eeK³ee kesÀu³ee Deensle. l³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) kesÀje@ue Mee@ì&me - ``efJeefMeä nslet meeO³e keÀ©ve IesC³eemee þer eEkeÀJee efJeefMeä efoMesves Òeieleer
keÀjC³eemeeþer Glke=Àä F®íe J³ekeÌleerceO³es GlHeVe keÀjC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esuee DeefYeÒesjCe eEkeÀJee ÒesjCee
Demes cnCeleele.
2) efJeefue³ece mkeÀe@ì : ``p³eeb®eer DeekeÀeb#ee Deens DeMeer O³es³es ieeþC³ee®³ee GÐes Meeves ueeskeÀebvee
DeeJeM³ekeÀ les keÀe³e& keÀjC³eemeeþer DeefYeÒesefjle keÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes DeefYeÒesjCe eEkeÀJee ÒesjCee
nes³e.''
3) ceeF&kesÀue pes petefme³ele : ``þjeefJekeÀ ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjC³eemeeþer Flej J³ekeÌleeRvee eEkeÀJee
mJele:uee GÊesefpele keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&uee ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCe Demes cnCeleele.''
4) F.SHeÀ.Sue ye´s®e : ``ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCe ner mebIeìvesleerue meJe& meom³eevee l³eeb®³ee keÀe³ee&ceO³es
Òeeslmeenerle keÀjCeejer SkeÀ meeOeejCe Òeef¬ eÀ³ee nes³e.'' ³ee Òeef¬eÀ³escegUs mebIeìvesceOeerue meJe& J³ekeÌleer
SkeÀ$e jentve l³eeb®es Òe³elve SkeÀJeìleele. keÀce&®eejer l³eeb®eer efveÿe mebIeìvesuee DeHe&Ce keÀjleele.
l³eebvee meesHeefJeuesues keÀe³e& les peyeeyeoejer®³ee YeeJevesves HetCe& keÀjC ³eekeÀefjlee Peìleele. DeeefCe munotes.in

Page 100

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
100 mebIeìvesves mJeerkeÀejuesues keÀe³e& HetCe& JneJes, ³eemeeþer DeeHeueer YetefcekeÀe ÒeYeeJeerHeCes Heej Hee[C³ee®ee
Òe³elve keÀjleele.

ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCee®³ee He×leer :
keÀce&®eeN³eebvee DeefYeÒesefjle keÀjCeeN³e e efJeefJeOe He×leeR®ee Dee{eJee DeeHeCeebme Heg{erue ÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.

De) DeeefLe&keÀ ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCe :
i) Heieej Je cepetjer :
DeeHeueer Je kegÀìgbyee®eer GHeefpeefJekeÀe ®eeueefJeC³eekeÀefjlee Hegjsmes Hewmes jespeieej keÀjC³eecee ieerue cenÊJee®ee
GÎsMe Demelees. ³eemeeþer keÀce&®eeN³eebvee l³ee®³ee keÀecee®ee ³eesi³e ceesyeouee osCes eEkeÀJee peemle keÀece kesÀues
lej l³eebvee peemle ceesyeouee efceUsue DeMeer J³eJemLee keÀjCes. keÀeceieejebvee JesU®³eeJesUer ³eesi³e Heieeje®eer
jkeÌkeÀce, HeieejemebyebOeer keÀjej keÀªve DeeefCe JesUesJesUer l³eeceO³es Jee{ keÀjC³eele ³eeJeer. Heieejeleerue
efmLejlee keÀeceieejebvee keÀece keÀjC³eele Òeeslmeenerle keÀjles.

ii) yeesveme:
DeewÐeesefiekeÀ yeesveme keÀe³eÐeevegmeej keÀeceieejebvee yee sveme efouee Heeefnpes DeeefLe&keÀ DeefYeÒesjCes®ee yeesveme ne
cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. JekeÀjerle Demeles.

iii) DeeefLe&keÀ GÊespeve:
meO³ee peieeceO³es DeeefLe&keÀ IeìkeÀebJej peemleerle peemle Yej osTve keÀeceieejebvee DeefYeÒesefjle kesÀues peeles.
³eemeeþer keÀeceieejebvee HeieejeceO³es eEkeÀJee HeieejeJ³eefleefjkeÌle peeoe keÀecee®ee ceesyeouee, IejYee[s,
JewÐekeÀer³e meJeueleer, keÀpe& ³eespevee Je efJecee³eesp evee Fl³eeoer megefJeOee HegjefJeu³eeme keÀeceieejeb®³ee
DeefYeÒesjCesle Jee{ nesles.

iv) efJeMesGÐeesieele keÀece keÀjCeeN³ee keÀce&®eeN³eebvee GÊespeve osTve Òeeslmeeefnle kesÀues peeles. keÀece keÀjCeeN³ee
J³ekeÌleerbvee l³eeb®³ee keÀecee ®ee ceesyeouee lej efouee peelees®e, ³eeefMeJee³e l³eebveer peemle keÀece kesÀu³eeme
l³eebvee HetJeeaHes#ee peemle ceesyeouee efceUsue DeMeer J³eJemLee kesÀueer peeles. l³eecegUs meJe& keÀce&®eejer HetCe&
keÀe³e&#ecelesves keÀece keÀ©ve GÊespeveHej Jesleve efceUefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjerleue.

DeeefLe&kesÀlej ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCee :
p³ee ÒesjCeeb®ee HewMeeMeer cegUer®e mebyebOe vemelees l³eeme DeeefLe&kesÀlej ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCee Demes
cnCeleele. l³eecegUs keÀce&®eeN³eeb®³ee meeceeefpekeÀ Je ceevemeMeeðeer³e iejpee YeeieefJeu³ee peeleele. l³eecegUs
keÀce&®eeN³eeb®³ee GlHeVeele Òel³e#eHeCes Yej He[le veener. Hejbleg ³ee DeefYeÒesjCescegUs keÀce&®eejer DeefOekeÀ
HeefjÞece keÀjleele, lemes®e keÀle&J³elelHej Je efve<þeJeeve yeveleele. l³eecegU s l³eeb®³ee ceveesOew³ee&le Jee{ nesles.
DeueerkeÀ[s ceesþîee ÒeceeCeeJej DeeefLe&kesÀlej DeefYeÒesjCesves keÀce&®eeN³eebvee keÀeces keÀjC³eeme Òeeslmeeefnle kesÀues
peeles. lemes®e keÀce&®eeN³eebvee efJeefJeOe DeefYeueeDeeHeCeebme Heg{erue ÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.



munotes.in

Page 101

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
101 1) veeskeÀjer®eer nceer DeeefCe efmLejlee:
meO³ee®³ee mHeOee&lcekeÀ ³egieeceO³es veeskeÀjer ogefce&U yeeye Peeueer Deens. keÀce&®eeN³eebvee veeskeÀjer®eer nceer
efou³eeme l³e eb®³ee peerJeveele eqmLejlee ³esles. ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve keÀce&®eejer HetCe& keÀe³e&#ecelesves keÀece
keÀjC³eeme ÒeJe=Êe neslees.

2) ®eebieueer JeeieCetkeÀ:
keÀce&®eeN³eeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ mecem³ee mees[Jetve l³eebvee ®eebieueer JeeieCetkeÀ efou³ee me DeeHeesDeeHe®e l³eeb®³ee
keÀe³e&#ecelesceO³es Jee{ nesles.

3) ye#eerme ³eespevee:
keÀce&®eeN³eeves ®eebieues keÀece kesÀu³eeme l³eeuee ³eesi³e yeef#eme efoues Heeefnpes. l³eecegUs meenefpekeÀ®e
YeefJe<³ekeÀeUele l³ee®³eekeÀ[tve Je Flej keÀce&®eeN³eeke À[tve yeef#emee®³ee DeHes#esves ®eebieues keÀece nesles

4) J³eefkeÌleceÊJe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce:
Òel³eskeÀ keÀce&®eejer DeeHeuee J³eefkeÌleceÊJe efJekeÀeme JneJee cnCetve Òe³elveMeerue Demelees. ³eemeeþer Òel³eskeÀ
mebmLee DeewÐeesefiekeÀ ÒeMeemeve J³e JemLee efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce jeyeJetve eEkeÀJee ®e®ee&me$ee®es Dee³eespeve keÀ©ve
keÀce&®eeN³eebmeeþer J³eefkeÌleceÊJe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeues Heeefnpesle.

5) DeefOekeÀej Òeoeve:
Jeefjÿ DeefOekeÀeN³eebveer peyeeyeoejer DeeefCe DeefOekeÀej ³e e®ee mecevJe³e meeOetve keÀce&®eeN³eebvee DeefOekeÀej
osTve l³ee®³eekeÀ[tve keÀece keÀ©ve Iesleues Heeefnpes. ³eecegUs meene³³ekeÀe®eer keÀe³e&#ecelee Jee{les Je
JeefjÿeefJe
6) keÀecee®³ee efþkeÀeCeer ®eebieueer HeefjefmLeleer:
p³ee efþkeÀeCeer keÀce&®eejer keÀece keÀjleele lesLeerue JeeleeJejCe ÒemeVe DemeeJes keÀer pesCeskeÀ©ve keÀece
keÀjC³eeme Glmeen Jee{sue, lemes®e keÀecee®³ee efþkeÀeCeer keÀ@vìerve®eer mees³e ÒeeLeefcekeÀ GHe®eej Je
HeeUCeeIej Fl³eeoer megefJeOee HegjefJeu³eeme ¿ee®ee DeefYeÒesjCesJej HeefjCeece neslees.

7) J³eJemLeeHekeÀekeÀ[tve ®eebieueer JeeieCetkeÀ:
J³eJemLeeHekeÀebkeÀ[tve keÀce&®eeN³eebvee ®eebieueer JeeieCetkeÀ osTve l³eeb®ee DeelceefJeéeeme Je keÀe³e&#ecelee
Jee{efJeueer peeles.

8) ye{leer®eer mebOeer:
keÀle&J³eo#e keÀce&®eeN³eebvee ye{leer osTve (Jej®es Heo) osTve l³eeb®es Òeeslmeenve Je keÀe³e&#ecelee Jee{efJeueer
peeles. DeMee ÒekeÀejs DeeHeu³eeuee ye{leer efceUeJeer cnCetve meJe&peCe Òe³elveMeerue Je keÀe ³e&#ece yeveleele.

9) J³eJemLeeHeve menYeeie :
Glke=Àä keÀece keÀjCeeN³ee keÀce&®eeN³eebvee J³eJemLeeHeveele menYeeieer keÀ©ve I³eeJes, l³eecegUs keÀce&®eeN³eebvee
J³eJemLeeHevee®ee DevegYeJe ³eslees. ³eecegUs keÀeceieej ceeuekeÀ mebyebOe megOeejleele, l emes®e l³eecegUs
keÀce&®eeN³eeb®ee DeelceefJeéeeme Jee{lees.





munotes.in

Page 102

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
102 10) Jeefjÿ Heo eEkeÀJee ngoode osCes:
keÀce&®eeN³eeuee Jeefjÿ Heo eEkeÀJee ngÎe osTve DeekeÀefceeveefmekeÀlesceO³es Òe®eb[ yeoue nes lees. l³eebvee Òeeslemeenve efceUles. DeeefCe l³ee®³ee HeefjCeece DeefYeÒesjCesJej
neslees.

J³eJemLeeHekeÀebveer keÀce&®eeN³eebvee DeefYeÒesefjle keÀjC³eemeeþer Jejerue IeìkeÀebyejesyej®e keÀeueeveg©He Flej
yeeyeer efJe®eejele I³eeJ³eele, ³eeefMeJee³e Dee fYeÒesjCes®ee efJe®eej keÀjleevee J³eJemLeeHekeÀebveer
ÒeeceeefCekeÀHeCee®³ee YeeJevesletve l³ee®ee efJe®eej keÀjeJee DeeefCe DeLee&le cenÊJee®es cnCepes GHe¬eÀcee®es
meb®eeueve Je Jeefjÿ J³eJemLeeHekeÀ ns mJele: DeefYeHe´sefjle Demeu³eeefMeJee³e les ÒesjC ee eEkeÀJee DeefYeÒesjCee
leb$ee®ee ÒeYeeJeerHeCes GHe³eesie keÀ© MekeÀCeej veenerle.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : 1) ÒesjCee cnCepes keÀe³e ?
2) ÒesjCes®eer keÀewMeu³es mHeä keÀje.







ÒesjCes®es efme×eble (Theories of Motivation) :
efJeefJeOe lep%eebveer keÀce&®eeN³eebvee Òesefjle keÀjC³eemeeþer efme×eblee®eer ceeb[Ceer keÀªve DeeHeues efJe®eej ceeb[ues
Deensle. l³ee efme×eblee®ee Dee{eJee DeeHeCeeme Heg{erueÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.

De) ceemuees ³eeb®ee iejpeeb®³ee ÞesCeer®ee efme×eble
ye) npe yeie& ³eeb®eer ne³epeerve LesDejer
keÀ) ce@ûeeriej ³eeb®ee #e DeeefCe ³e efme×eble

De) ceemuees ³eeb®ee ÒesjCee eEkeÀJee DeefYeÒesjCe efme×eble:
ceemuees ³eebveer DeeHeues mebMeesOeve Je l³eeJej DeeOeeefjle efJe®eej efJeefJeOe mebMeesOeve uesKeeb®³ee mJe© Heele meve
1943 meeueer ÒeLece Òeefme× kesÀues. ¿ee mebMeesOeve uesKeebceOeerue meJe& efve"Motivation and Personality" ne ûebLe 1954 meeueer Òeefme× Peeuee. ³ee ûebLeeceO³es
ceveg<³ee®³ee iejpeeb®ee l³ee®³ee DeefYe ÒesjCesJej nesCeeje HeefjCeece oeKeefJeuee Deens.

ceemuees ³eebveer DeeHeu³ee efme×ebleeceO³es ceeveJeer iejpeeb®³ee efJeefJeOelesyeÎue Je mJe©HeeyeÎue efJeMuesDeens. lemes®e ³ee iejpeeb®ee ÒeeOeev³e¬eÀce meg×e þjefJeuee Deens. ne ÒeeO³eev³e¬ eÀce þjefJeC³eecegUs
keÀeceieejebvee DeefOekeÀ keÀe³e keÀjC³eekeÀefjlee DeefYeÒesefjle keÀjC³eemeeþer J³eJemLeeHekeÀebveer keÀesCel³ee efoMesves
Je keÀesCel³ee ÒekeÀejs Òe³elve keÀjeJesle ³ee®es ceeie&oMe&ve kesÀues Deens.


munotes.in

Page 103

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
103 ceemuees ³eebveer DeeHeu³ee ef me×ebleeceO³es Keeueerue ie=efnles ceeveueer Deensle.
1 ceeveJee®³ee iejpee ¿ee vesnceer Jee{CeeN³ee Demeleele.
2 iejpee ¿ee ¬eÀceeves Jee{le Demeleele.
3 iejpee HetCe& Peeu³eeme DeefYeÒesjCes®ee GHe³eesie nesle veener.
4 SkeÀ iejpe HetCe& Peeu³eeme otmeje r iejpe efvecee&Ce nesles.

ceeveJee®³ee efJeefJeOe iejpeeb®es JeieeakeÀjCe ceemuees ³eebveer Heg{erue ÒekeÀejele kesÀues Deens.
1 MeejerefjkeÀ iejpee
2 megj#eelcekeÀ iejpee
3 meeceeefpekeÀ iejpee
4 mevceeveefJe5 DeelceefJekeÀemee®³ee iejpee

Jejerue iejpeeb®es mHeäerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.

1) MeejerefjkeÀ iejpee :
MeejerefjkeÀ iejpee DeeJeM³ekeÀ Demetve Del³eble cenÊJee®³ee DeeefCe He³ee&³eebveer ³ee iejpeeb®eer ÒesjkeÀ #ecelee
DeefOekeÀ Demeles. ³eeceO³es DeVe, Jeðe, efv eJeeje Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees. ³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer
keÀeceieej keÀesCelesner keÀece keÀjC³eeme le³eej neslees. ceemuees ³eeb®³ee celeevetmeej keÀesCel³eener ceeveJeeuee
DeVe efceUle veener. leesHe³e¥le l³ee®³ee ¢äerves DeVeeuee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles.

2) megj#eelcekeÀ iejpee :
peerJeveeJeM³ekeÀ iejpeeb®³ee Hetle&les®es Deeéeemeve efceUeu³eeJej DeeefCe ³ee iejpee meelel³eeves HetCe& nesle
Deensle. ns ue#eele Deeu³eeJej megj#eelcekeÀ iejpeeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles. ³eeceO³es DeewMew#eefCekeÀ megefJeOee, veeskeÀjerle efmLejlee, Dee³eg<³eefJecee DeeefCe Je=×eHekeÀeUemeeþer lejleto Fl³eeoer®ee
meceeJesMe neslees.

3) meeceeefpekeÀ iejpee :
SketÀCe peerJeve OeieOeieer®es Je keÀìkeÀìer®es Demeu³eeme ceeCemeeuee keÀesþslejer L ees[e efveJeebleHeCee DeeJeM³ekeÀ
Jeeìlees. SKeeoe Òescee®ee Meyo ³ee YeeJevesletve Meyo Òesce Je cew$eer efomeles Je leer Jee{erme ueeieles. DeMee
ÒekeÀej®³ee meeceeefpekeÀ iejpeeb®ee ¬eÀce MeejerefjkeÀ iejpe Je mebj#eCeelcekeÀ iejpeeb®³ee Hetle&lesveblej
DeeJeM³ekeÀ Jeeìlees.

4) mevceeveefJemebIeìvesceO³es eEkeÀJee Flej #es$eele DeeHeu³eeuee ³eesi³e mLeeve ÒeeHle JneJes, DeMeer F®íe keÀeceieeje®³ee
ceveele efvecee&Ce nesles. DeeHeu³eeuee meceepeele ceesþsHeCee Òeefleÿe ueeYeeJeer ³eemeeþ er keÀeceieej Òe³elveMeerue
Demelees. ³eecegUs®e keÀeceieej DeeHeu³eeuee J³eJemLeeHeveele menYeeie efceUeJee cnCetve ceeieCeer keÀjleele. ner
meJee&le Jej®³ee opee&®eer iejpe Demeles.


munotes.in

Page 104

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
104 5) DeelceefJekeÀemee®³ee iejpee :
³eeceO³es mJele:®ee efJekeÀeme Jne Jee ner F®íe Demeles. mJele:®eer ³eesi³elee, Hee$elee ³eeb®ee HegjsHegj GHe³eesie
keÀ©ve Òeieleer keÀ©ve IesC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Oe[He[ ®eeuet Demeles. l³ee #es$eele ceev³elee
efceUeJeer, G®®e mLeeve efceUeJes, meJee&b®³ee Deeojeb®ee, keÀewlegkeÀe®ee efJel³eemeeþer Òe³elve ®eeuet Demeleele.

ceemuees®³ee efme×eblee®es cenÊJe:
1. J³eJemLeeHeve ceeveJeer iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjles. l³eemeeþer keÀce&®eeN³eeb®ee DeY³eeme
kesÀuee peelees. DeeefLe&keÀ J e DeeefLe&kesÀlej ÒesjCeeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.
2. J³eJemLeeHeve keÀeceieejebvee l³eeb®³ee MeejerefjkeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer l³eeb®ee Heieej Jee{Jetve l³eebvee
lees ³eesi³e JesUer osC³ee®ee Òe³elve keÀjles.
3. mebj#eCeelcekeÀ iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer keÀeceieejebvee veeskeÀjerle keÀe³ece keÀjCes DeHeIeeleeHeemetve
mebj#eCe, keÀecee®eer ®eebieueer efmLeleer F. JeeHej kesÀuee peelees.
4. meeceeefpekeÀ iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer iegCeJeÊee ceb[Ue®ee (Quality Circle) GHe³eesie kesÀuee
peelees. l³eeceO³es keÀeceieej meefceleer Je keÀeceieejeb®ee J³eJemLeeHeve menYeeie F. meceeJesMe kesÀuee
peelees.
5. YeefJe<³ekeÀeueerve iejpee YeeieefJeC³eemeeþer l³eebvee G®®e Heo osCes, keÀeceieejebkeÀ[tve veslee cnCetve
efveJe[ keÀjCes Je efJeefJeOe #e s$eebceO³es ceev³elee osCes F.
6. keÀeceieejeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer J³eJemLeeHekeÀ Òe³elve keÀjerle Demelees.

[iueme ce@ûeeriej ³eeb®ee #e DeeefCe ³e efme×ebleë
meve 1960 ceO³es [iueme ce@ûeeriej ³ee efJe®eejJebleeveer ceeveJeer Jele&CetkeÀeryeeyele #e Je ³e Demes oesve efme×eble
ceeb[ues. l³eeveer efueefnuesues HegmlekeÀ "The Human Side of Enterprise" ns DeefleMe³e ieepeues.
keÀce&®eeN³eeb®ee mJeYeeJe, ceeveJeer JeeieCetkeÀ, keÀce&®eeN³eeb®es DeefYeÒesjCe J³eJemLeeHekeÀer³e Oees jCe Je efveCe&³e F.
yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjCeejs l³eeb®es eE®eleve ``#e Je ³e efme×eble'' ³ee veeJeeves Òeefme× Deens.

#e efme×eble (Theory X) :
#e efme×ebleeceO³es ceeveJeer JeeieCetkeÀerMeer mebyebOeerle Demeuesues HeejbHeefjkeÀ efJe®eej ceeb[ues Deensl e. ³ee
efme×eblee®eer JewefMeäîes/ie=nerles Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ GefÎäîes meeO³e keÀjC³eemeeþer meJe& meeOeveeb®eer pegUJeepegUJe keÀjC³ee®eer
peyeeyeoejer J³eJemLeeHevee®eer Demeles.
2) J³eJemLeeHevee®³ee ef¬eÀ³eeefMeu e nmle#esHeeefMeJee³e J³eJemee³eeleerue mee¿ekeÀ keÀce&®eejer efve<¬eÀer³e
yeveleele. ³eemeeþer l³eebvee DeefYeÒesefjle keÀjCes, l³eeb®³ee Òe³elveebvee efoMee osCes, l³eeb®³ee
neue®eeueerJej efve³eb$eCe þsJeCes DeeefCe mebIeìves®³ee iejpee ue#eele IesTve l³eeb®³ee JeeieCetkeÀerceO³es
DeeJeM³ekeÀ lees yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®es keÀece J³eJemLeeHeveeuee keÀjeJes ueeieles.
3) keÀce&®eeN³eebvee DevegketÀue keÀ©ve IesCes l³eebvee ye#eerme osCes, Òemebieer efMe#ee DeeefCe Òemebieer ³eesi³e
ceeie&oMe&ve keÀjC³ee® eer peyeeyeoejer J³eJemLeeHevee®eer Demeles. munotes.in

Page 105

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
105 4) meeceev³e keÀce&®eeN³eeuee cegUele®e keÀeceeyeÎue Glmeen vemelees. l³eecegUs keÀece ìeUC³ee®ee lees
Òe³elve keÀefjle Demelees.
5) mebIeìvesleerue keÀesCel³eener yeoueele l³ee®ee efJejesOe Demelees.
6) mebIeìvesleerue peyeeyeoejer mJeerkeÀejC³eeme les le³eej vemeleele. ogmeN³ee®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer keÀece
keÀjCes l³eebvee DeeJe[les.
7) yengmebK³e J³ekeÌleer cegUele®e DeeUMeer Demeleele. l³eeb®³eeceO³es cenÊJeekeÀeb#es®ee DeYeeJe Demelees.
l³eecegUs les vesnceer keÀecee®ee kebÀìeUe keÀjleele.
8) meeceev³e keÀce&®eejer yeg×erceeve vemelees, ®eeCee#eHeCee mJeeLeea J³ekeÌleerkeÀ[tve lees menpe HeÀmeefJeuee
peeT MekeÀlees.
9) mebIeìvesle keÀece keÀjCeeN³ee yengmebK³e J³ekeÌleeRvee l³eeb®es keÀece DeeJe[le v emeu³eeves l³eebvee l³ee®es
keÀece keÀjC³eemeeþer Yeeie Hee[Ces, l³eeb®³ee keÀeceeJej yeejkeÀeF&ves vepej þsJeCes, l³eebvee OecekeÀeJeCes
l³eeb®³eeJej mekeÌleer keÀjCes DeeefCe Òemebieer l³eebvee efMe#eener keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. mebIeìves®eer
GefÎäî es ieeþC³eemeeþer DeMeer GHee³e ³eespevee keÀjCes pe©jer®es þjles.

Jejerue ie=efnlekesÀ/JewefMeäs ceeveJeer JeeieCetkeÀerMeer efveie[erle Je mJeYeeJeeMeer mebyebefOele Deensle. ³eeleerue keÀener
JewefMeäîes/ie=efnlekesÀ vekeÀejelcekeÀ mJe©Hee®eer Demeueer lejer keÀece keÀjJetve IesC³eemeeþer GHe³eesieele
DeeCeu³ee peeCeeN³ee He×leer ¿ee ie=efnleeJej®e efJekeÀefmele Peeu³ee Deensle.

ceemuees ³eebveer keÀce&®eeN³eeb®³ee iejpeeb®³ee p³ee ÞesCeer meebefieleu³ee Deensle l³eeHewkeÀer Heefnu³ee oesve
HeeleȳeeHe ³e¥le iejpee meblegä nesF&He³e¥le #e efme×eblee®ee GHe³eesie keÀ©ve keÀce&®eeN³eebvee DeefYeÒesefjle keÀjlee
³esles. Jej®³ee p³ee Heeleȳee Deensle, l³eemeboYee&le keÀce&®eeN³ee®³ee iejpee YeeieJetve l³eebvee DeefYeÒesefjle
keÀjC³ee®³ee ¢äerves #e efme×ebl e DeHegje Deens. ns [biueme ce@ûeeriej ³eeb®³ee ue#eele Deeu³eeveblej l³eebveer
yeouel³ee HeefjefmLeleer®ee efJe®eej keÀ©ve ³e efme×eble ceeb[uee.

``³e'' efme×eble (Theory Y) :
[iueme ce@ûeeriej ³eebvee #e efme×eblee®es DeHegjsHeCe ue#eele Deeu³eeves l³eeb veer keÀeUeveg©He Je yeouel³ee
HeefjefmLeleervegmeej Jesieȳee efoMesves efJe®eej keÀjC³ee®ee Òe³elve ``³e'' efme×ebleeceO³es kesÀuee Deens. ³ee
efme×ebleeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ ¢efäkeÀesveeletve efJe®eej keÀjC³eele Deeuee Deens. ³ee efme×eblee®eer JewefM eäîes
/ie=efnlekesÀ Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1) keÀe³e& keÀjCes ner vewmeefie&keÀ yeeye Demetve meceeOeeve efceUefJeC³ee®es les meeOeve Deens.
2) J³eJemee³ee®eer GefÎäs meeO³e keÀ©ve IesC³eemeeþer efve³eb$eCe Je efMe#es®eer Yeerleer ¿ee meeOeveeb®ee GH e³eesie
keÀ©ve Iesleuee®e Heeefnpes Demes veener.
3) GefÎäebyeeyele JeeìCeejer Deelceer³elee ner GefÎäîe meeO³e keÀjC³eeMeer mebyebefOele Demeleele.
4) mebIeìvesleerue HeefjefmLeleer ³eesi³e Demesue lej meJe&meeceev³e ceeCetme l³ee®³eeJej meesHeefJeC³eel e Deeuesueer
peyeeyeoejer Heej Hee[C³eemeeþer®e veJns lej peyeeyeoejer mJes®ísves mJeerkeÀejC³eemeeþer Heg{s ³eslees.
5) mebIeìvesleerue mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ueeieCeejer keÀuHekeÀlee (Imagination) DeeefCe
me=peveMeeruelee (Creativity) ns iegCe DeveskeÀ keÀeceieejebceO³es ceesþîee ÒeceeCeeJej Dee{Uleele. munotes.in

Page 106

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
106 6) meO³ee®³ee DeewÐeesefiekeÀ J³eJemLesle meJe&meeceev³e J³ekeÌleer®³ee yeewef×keÀ meeceL³ee&®ee DeY³eeme Je ³eesi³e
GHe³eesie kesÀuee peelees.
7) mebIeìves®eer GefÎäs meeO³e keÀjC³eem eeþer ³eesi³e Òe³elve keÀjlee ³eeJesle ³eemeeþer ³eesi³e leer HeefjefmLeleer
efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀece J³eJemLeeHeveeuee keÀjeJes ueeieles.

``³e'' efme×ebleeJej DeeOeejuesu³ee mebmLesle Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mebIeìves®³ee GefÎäeb®³ee Hetle&lesmeeþer Òe ³elve
keÀjerue DeMeer DeHes#ee Demeles. DeeefCe J³eJemLeeHevee®eer j®eveener l³ee ¢äerves kesÀuesueer Demeles. DeMee
mebmLesle HejmHej efJeéeemee®eer, menkeÀe³ee&®eer Je efvejesieer JeeleeJejCee®eer efveefce&leer nesles. Lees[ke̳eele
mebIeìves®eer GefÎ<ìî es ceeveueer peeleele. J³eJemLeeHekeÀ DeeefCe keÀeceieejebceO³es meecebpem³e Demeles.
keÀeceieejebvee J³eJemLeeHevekeÀe³ee&le menYeeieer keÀ©ve Iesleu³eeme keÀceerle keÀceer Òe³elveebceO³es peemleerle
peemle GlHeeove keÀjlee ³esles.

npeyeie& ³eeb®ee ÒesjC ee efme×eble:
ceeveJee®³ee DeveskeÀ iejpee Demeleele. meJe&®e iejpee l³eeuee YeeieefJelee ³esle veenerle. Hejbleg l³eeHewkeÀer keÀener
iejpeebvee lees ÒeeOeev³e oslees. ceeveJe p³ee iejpeebvee ÒeeOeev³e oslees l³eeJe©ve l³ee ceeveJee®³ee JeeieCegkeÀer®eer
keÀuHevee ³esles. ner l³ee®eer JeeieCetkeÀ oesve ÒekeÀej®eer Demeles.

1) lees þjeefJekeÀ GefÎäîe meeO³e keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjsue.

2) keÀener mebYeeJ³e HeefjCeece ìeUC³eemeeþer cnCepes®e mebYeeJ³e HeefjCeecebeHeemetve mJele:uee Jee®eJeC³eemeeþer
lees Òe³elve keÀjsue DeM³ee ÒekeÀej®eer l³ee®eer JeeieCetkeÀ Demesue. keÀesCel³eener mebIeìvesle keÀece keÀjCeeN³ee
keÀce&®ee³ee¥vee DeefYeÒesefjle keÀjC³ee®ee ÒeMve pesJne efvecee&Ce neslees, lesJne keÀce&®eeN³eebvee keÀesCeleer GefÎ<ìîes
HetCe& keÀjeJeerMee r Jeeìleele. DeeefCe keÀesCel³ee mebYeeJ³e HeefjCeeceeHeemetve ye®eeJe keÀjeJeemee Jeeìlees ne ÒeMve
efvecee&Ce neslees. ³ee meboYee&le DecesefjkesÀleerue ÒeeO³eeHekeÀ npeyeie& ³eebveer meve 1959 meeueer mebMeesOeve kesÀues.
l³eebveer DecesefjkesÀleerue ef Heìdmeyeie& #es$eeleerue veT efJeefJeOe Òeceb[Ueleerue 20 FbefpeefveDeme& DeeefCe Flej
DekeÀeTvìvìme DeMee 200 keÀce&®eeN³eeb®³ee mebjef®ele ÒeMveeJeueer®³ee mee¿eeves cegueeKeleer IesC³eele
Deeu³ee. ³ee keÀce&®eeN³eebvee keÀece keÀjleevee keÀesCeles Deveg YeJe Deeues, keÀesCel³ee DevegYeJeecegUs Del³eble
meceeOeeve ueeYeues DeeefCe keÀesCel³ee efJeefMeä DevegYeJeebcegUs l³eebvee og:Ke Peeues. ¿ee DevegYeJeeb®ee l³eeb®³ee
YeeJeveebJej vescekeÀe keÀmee Je efkeÀleer ÒeYeeJe He[uee ¿ee ÒeYeeJee®eer ÞesCeer efke Àleer nesleer, ns peeCetve IesC³eele
Deeues. ³eeJe©ve ÒeeO³eeHekeÀ npeyeie& ³eebveer Demee efve
De) Deejesi³eMeeðe efJeye) DeefYeÒesjCe IeìkeÀ (Motivational Factors):

De) Deejesi³eMeeðeefJe1) mebIeìves®es OeesjCe Je ÒeMeemeve
2) leebef$ekeÀ He³ee&JejCe
3) He³e&Jes#ekeÀebMeer Demeuesues mebyebOe
4) menkeÀe³ee&Meer Demeuesues mebyebOe
5) mee¿ekeÀebyejesyej Demeuesues mebyebOe
6) Jesleve munotes.in

Page 107

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
107 7) keÀecee®eer meg jef#elelee
8) J³eeqkeÌleiele peerJeve
9) keÀece keÀjC³ee®eer HeefjefmLeleer
10) Òeefleÿe

Deejesi³eMeeðeefJeIeìkeÀ keÀce&®eejer p³ee HeefjefmLeleerle keÀece keÀjlee s l³ee HeefjefmLeleerMeer efveie[erle Deens. ¿ee IeìkeÀebcegUs
keÀce&®eeN³eeb®³ee GlHeeoveeceO³es Jee{ nesle veener. Hejbleg ns IeìkeÀ keÀce&®eeN³eeb®eer IemejCeejer HeeleUer
jesKeC³eeHeemetve ceole keÀjleele. keÀce&®eeN³eeb®es meceeOeeve efìkeÀefJeC³eemee þer ¿ee IeìkeÀeb®ee GHe³eesie neslees.
¿ee IeìkeÀebceO³es megOeejCee kesÀu³eeme keÀce&®eeN³eeb®³ee meceeOeevee®eer HeeleUer Jee{Ceej veener Hejbleg l³ee
IeìkeÀeb®es ÒeceeCe keÀceer kesÀu³eeme keÀce&®eejer Demeblegä nesleerue. l³eecegUs ³ee IeìkeÀebvee ``De meceeOeeve
efvecee&Ce keÀjCeejs IeìkeÀ'' Demesner cnCeleele. ³ee IeìkeÀebceO³es Jee{ keÀ©vener keÀce&®eeN³eeb®³ee meceeOeeveele
Jee{ nesle vemeu³eeves keÀce&®eeN³eebvee DeefYeÒesefjle keÀjC³eemeeþer ³ee IeìkeÀeb®ee
efJe®eej kesÀuee peele veener.

ye) DeefY eÒesjCe IeìkeÀ
i) meeO³e kesÀuesueer yeeye
ii) ceev³elee
iii) Òeieleer
iv) keÀce&®eejer keÀjerle Demeuesues keÀece
v) efJekeÀemee®eer mebOeer
vi) peyeeyeoejer

³eeceOeerue IeìkeÀ keÀeceieejeb®³ee J³eeHeeMeer efveie[erle Demeleele. ³ee IeìkeÀebceO³es Jee{ Peeu³eeme
keÀce&®eeN³eeb®³ee meeOeveele Ieì nesle veener. ³eecegUs keÀce&®eeN³eebvee DeefYeÒesefjle keÀjC³eemeeþer ¿ee IeìkeÀeb®ee
GHe³eesie neslees. cnCetve®e DeefYeÒesjCe IeìkeÀebvee®e ``meceeOeeveer IeìkeÀ'' Demesner cnCeleele. ÒeeO³eeHekeÀ
npeyeie& ³eeb ®³eeceles ¿ee IeìkeÀeb®ee keÀce&®eeN³eeb®³ee DeefYeÒesjCeeJej DevegketÀue HeefjCeece ne ``SketÀCe
HeefjCeece'' Demelees.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : ÒesjCes®es efme×eble meebiee.









munotes.in

Page 108

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
108 4.11 O³es³e efveef½eleer (GOAL SETTING)

peerJeveeceO³es O³es³e efveef½eleer ner DeefleMe³e cenÊJee®eer Je ieefleceeve Òeef¬eÀ³ee Demeles. ceeveJeeuee peerJeveele
ueneveHeCeeHeemetve les cneleejHeCeeHe³e¥le efJeefJeOe DeJemLeebceOetve peeJes ueeieles. peerJeveeleerue Òel³eskeÀ
DeJemLesceO³es O³es³ener yeouele De meleele.

%eeve Je efMe#eCe legcneuee O³es³eeHe³e¥le IesTve pee³euee ceole keÀjles. Hejbleg l³eemeeþer legcneuee legce®es
GefÎä ceeefnle Demee³euee nJeb DeeefCe O³es³e efveef½ele kesÀueb keÀer O³es³eeJej ue#e keWÀefêle kesÀu³eeefMeJee³e
DeeHeu³eeuee DeeHe ues O³es³e meeO³e keÀjlee ³esle veener.

O³es³e ns DeeHeu³eeuee DeeHeu³ee keÀejkeÀeroea®eer efoMee oeKeJeles. peerJevee®eer efoMee oeKeJeles cnCetve O³es³e ner
DeefleMe³e cenÊJee®eer Demeleele. O³es³e meeO³e Peeu³eeves DeeHeCe peerJeveele ³eMemJeer neslees , megKeer neslees
DeeefCe ®eebieues peerJeve peielee ³esles. DeeefCe cnCetve®e O³es³e meJee&le cenÊJee®es Demeles.

O³es³e ner SMART DemeeJeer ueeieleele -
S - Specific (megmHeä) :
ceuee ®eebieues efMe#eCe I³ee³e®e³eb Demeb cnCeCeb cnCepes Yeeye[e DeeMeeJee o yeeUieCeb. HeCe pesbJne DeeHeCe
vescekesÀHeCeeves cnCelees ceuee Fbef[³eve Fvmìerìîetì Dee@HeÀ ce@vespeceWì (IIM) Denceoeyeeo ³ee mebmLesceOetve
HeoJeer efceUJee³e®eer Deens, lesbJne l³ee®e ©Heeblej O³es³eele nesleb. Lees[ke̳eele meJe&meeOeejCe Jeeke̳e cnCepes
O³es³e nesle veener. Goe. ceuee Jepeve keÀceer keÀje³e®es, ceuee mHeOee&lcekeÀ Hejer#ee Ðee³e®eer F. Jeeke̳es O³es³e
nesT MekeÀle veener.

M - Must be Measurable (l³ee®eb ceespeceeHe keÀjlee Deeueb Heeefnpes):
DeeHeu³eeuee pej DeeHeu³ee O³es³ee®e s ceespeceeHe keÀjlee Deeueb veener, lej les DeeHeu³eeuee meeO³e keÀjlee
³esCeej veener. ceeHeve cnCepes O³es³eekeÀ[s Jeeì®eeue keÀjC³ee®³ee DeeHeu³ee Òe³elveeb®es ceespeceeHe Deens.

A - Achievable (Deeìeske̳eeleerue DemeeJes)ë
O³es³e ns Deeìeske̳eeleer ue DemeeJeb, cnCepes DeeJneve JeeìeJeb FlekesÀ les keÀþerCe DemeeJeb Hejbleg les DeMeke̳e
Deens Demes Jeeìt ve³es. keÀejCe DeMeke̳e O³es³e meceesj þsJeCes lej DeeOeer®e Glmeen Yebie neslees.

R - Realistic (JeemleJeJeeoe r):
O³es³e ns JeemleJeJeeoer Demeu es Heeefnpes, keÀeuHeefvekeÀ eEkeÀJee DeJeemleJeJeeoer O³es³e vemeeJes. O³es³e ns
J³ekeÌleer®³ee keÀewMeu³eeJej Je keÀe³e&#ecelesJej DeJeuebyetve DemeeJes.

T - Time bound (keÀeuece³ee&oe ) ë
O³es³eHetleea®eer keÀeuece³ee&oe mHeä nesC³eemeeþer O³es³eHetleea meeþer keÀeceeuee meg©Jeele keÀjC³ee®eer DeeefCe
Hetle&lee keÀjC³ee®eer leejerKe efveef½ele keÀjeJeer. O³es³e ner íesìîee íesìîee ìHH³eebceO³es efJeYeeieueer lej leer
meeO³e keÀjCes DeefOekeÀ meesHes peeles.
munotes.in

Page 109

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
109 O³es³e efveef½eleer Deieesoj Òel³eskeÀeuee mJe le:®eer yeuemLeeves (Strenghts) DeeefCe keÀcekegÀJele yeepet
(Weaknesess) ³eeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. mJele:®es Heefj#eCe keÀ©ve DeeefCe Heg{erue IeìkeÀeb®ee
efJe®eej keÀ©ve mJele:®eer MekeÌleermLeeves Je keÀcekegÀJele yeepet þjJeeJ³ee ueeieleele.
• DeelceefJeéeeme
• mebHeke&À keÀewMeu³e
• leCeeJe , neleeUC³ee®eer #ecelee
• J³eeqkeÌlelebie&le keÀewMeu³e
• vesle=ÊJe

Jejerue IeìkeÀeb®ee efJe®eej kesÀu³eeme J³ekeÌleeruee mJele:®³ee yeueMeeueer yeepet lemes®e keÀcekegÀJele yeepet
mecepeleele. keÀcekegÀ Jele yeepetbJej ceele keÀjC³eemeeþer ÒeYeeJeer GHee³e³eespevee keÀjeJeer ueeieles. ³ee meJee¥®ee
efJe®eej keÀ©ve O³es³e efveef½ele kesÀu³eeveblej O³es³eeb®eer Hetleea keÀjC³eemeeþer þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerveblej l³ee®es
Heefj#eCe keÀjeJes. keÀeue Heefj#eC eecegUs (Periodic review) mJele:®³ee efmLeleerÒeceeCes O³es³eeceO³es yeoue
Ie[Jetve DeeCelee ³eslees.

O³es³eeb®eer íeveveer keÀjeë
DeeHeueer O³es³e DeeHeu³eeuee ÒesjCee efceUC³eeFlekeÀer ceesþer DemeeJeerle, Hejbleg efvejeMee ìeUC³eemeeþer leer
JeemleJeJe eoer DeeefCe Deeìeske̳eeleerue DemeeJeerle, DeeHeCe pes keÀener keÀjlees les SkeÀ lej DeeHeu³eeuee
O³es³eepeJeU vesle Demeleb. eEkeÀJee O³es³eeHeemetve otj vesle Demeleb.

O³es³ee®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer Heg{erue ÒeMveeb®ee DeeOeej I³eeJee.
• DeeHeue O³es³e mel³e DeeefCe ÒeeceeefCekeÀHeCeeJej DeeOeeefjle Deens keÀe ?
• l³ee®³eeMeer mebyebOeerle meceepeeleerue meJe& ueeskeÀeb®³ee ¢äerves les jemle DeeefCe ³eesi³e Deens keÀe ?
• ³eecegUs ceePes veeJe ®eebieues nesF&ue keÀe ?
• ³eecegUs ceuee Meebleer , Deejesi³e DeeefCe mebHeÊeer efceUsue keÀe ?
• les ceeP ³ee Flej O³es³eebMeer DevegkegÀue DeeefCe megmebiele Deens keÀe ?
• ceer ³ee O³es³eeMeer Je®eveye× nesT MekesÀve keÀe ?

Òel³eskeÀ O³es³ee®e keÀmeesìervegmeej cetu³eceeHeve kesÀuee Heeefnpes DeeefCe l ³eeÒeceeCes O³es³e ns megmebiele DeeefCe
HejmHejevegketÀue Demeues Heeefnpes, O³es³eecegUs Dee³eg<³eeuee DeLe& ÒeeHle neslees. FLetve®e ³eMeeuee meg©Jeele
³esles. ³eMee®e efMeKej ieeþC³ee®eb O³es³e meceesj þsJee. l³ee®³ee peJeUHeeme pejer Heesnes®et MekeÀu eele lejer
legce®³ee Dee³eg<³ee®e meeLe&keÀ nesF&ue.

O³es³e efveef½eleer®es ÒekeÀejë
O³es³eebvee Deûe¬eÀce DeLeJee cenÊJe osTve leer efveef½ele keÀjlee ³esles. O³es³e legce®es peerJeve Demeles
leer legce®eer O³es³e Demeleele.



munotes.in

Page 110

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
110 O³es³e efveef½eleer®es Ò ekeÀej Heg{erue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) YeeweflekeÀ O³es³e (Physical Goals):
YeeweflekeÀ O³es³e legce®³ee YeeweflekeÀ Je Deejesi³eeMeer mebyebOeerle Demeleele. pej legcner legce®es Jepeve keÀceer
kesÀuesle eEkeÀJee legce®³ee MeejerefjkeÀ #ecelee megOeeju³ee DeeefCe efvejesieer Deejesi³e jeKeues lej®e legcneuee
YeeweflekeÀ O³es³e efveef½ele keÀjlee ³esleerue.

2) keÀefjDej O³es³e (Career Goals):
DeepeHeemetve Hee®e JeefpeLes Deenele efleLetve legce®³ee keÀefjDejHe³e¥le Heesnes®eC³eemeeþer keÀe³e keÀjCeej Deenele, keÀmes Heesn®eCeej
Deenele, keÀesCeleer keÀewMeu³e ÒeeHle keÀjCeej Deenele, efJe®eej mekeÀejelcekeÀ Demesue lej®e legcner keÀefjDej
O³es³e efveef½ eleer keÀ© MekeÀlee.

3) efJeefÊe³e O³es³e efveef½eleer (Financial Goals):
pej legcner legce®³ee efveJe=Êeer®es efve³eespeve keÀjle Demeeue, legcneuee jenC³eemeeþer keÀMee ÒekeÀej®es Iej nJes
Deens, keÀesCeleer keÀej legcneuee ®eeueefJeC³eeme DeeJe[sue, le gcner megÆerle keÀesþs efHeÀje³euee peeCeej Deenele,
legcner legce®³ee cegueebvee keÀesCel³ee ÒekeÀej®es efMe#eCe osCeej Deenele? ³ee meJe& ÒeMveeb®eer GÊejs legce®³ee
DeeefLe&keÀ efJeÊeer³e efve³eespeveeJej DeJeuebyetve Demeleerue DeeefCe l³eeÒeceeCes leg cneuee legce®es efJeefÊe³e O³es³e
efveef½ele keÀjeJes ueeiesue.

4) veelesmebyebOe Je HeeefjJeeefjkeÀ O³es³e (Relationship & Family Goals):
legce®³ee Dee³eg<³eeleerue meJee&le ceesþer mebHeÊeer cnCepes legce®es veelesmebyebOe DeeefCe legce®ee HeefjJeej Dee ns.
legcner legce®es pegves efce$elJee®es mebyebOe keÀmes megOeejCeej Deenele DeeefCe veefJeve keÀmes efvecee&Ce keÀjCeej
Deenele, cegues, HeeuekeÀ, DeeF& -Je[erue Flej HeefjJeej ³eeb®³eeMeer DemeCeejs veelesmebyebOe keÀmes efìkeÀJetve
þsJeCeej Deenele F. e fJe®eej keÀ©ve®e legcneuee veelesmebyebOe DeeefCe HeeefjJeeefjkeÀ O³es³e efveeqM®ele keÀjlee
³esles.

5) mJe³eb efJekeÀeme DeeefCe DeO³eeeflcekeÀ O³es³e (Self Devlopment & SpiritualGoals) :
peerJeveeleerue DeefleMe³e cenÊJee®es leÊJe cnCepes peerJeveYej efM ekeÀle jenCes, leMeer l³ee®eer #ecelee Demeles.
l³eecegUs vesnceer efMekeÀle jene Je Debleie&le megOeejCee keÀjle jene. legce®ee o=ef<ìkeÀesCe yeoueC³eemeeþer,
mJe³eb Òeeflecee, Þe×e, legcneuee legce®eer O³es³e efveef½ele keÀjeJeer ueeiesue. peer ceeCemes DeO³eeeqlcekeÀ Deevebo
GHeYeesieleele l³eeb®eer Òeeflecee veelesmebyebOe DeeefLe&keÀ meceeOeeve ³eMemJeerlee DeeefCe Þe×e vesnceer megOeejle Je
Jee{le Demeles. Þe×e ner ceeveJee®³ee peerJeveeleerue HeÀej ceesþer efMeoesjer Deens DeeefCe cnCetve mJe³eb
efJekeÀemeemeeþer keÀener ceeCemes l³eeb®eer O³es³e mebyebOeerle #es$eele efveef½ele keÀjle Demeleele.

6) Deevebooe³ekeÀ O³es³e (Pleasure Goals):
cegues ner osJeeIej®eer HegÀues Demeleele. Deeveboer jenC³ee®ee l³eeb®ee nkeÌkeÀ®e Demelees cnCetve cegues vesnce er
Deeveboer Demeleele. peerJeveele peemleerle peemle Deeveboer keÀmes jenlee ³esF&ue, cnCetve keÀjceCetkeÀermeeþer
veJeerve efMekeÀC³eemeeþer DeeefCe veJeerve íbo peesHeemeC³eemeeþer Deevebooe³eer O³es³e efveef½ele kesÀueer peeleele.

munotes.in

Page 111

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
111 7) meeceeefpekeÀ O³ es³e (Social Goals) :
legce®eer mJele:®eer O³es³e meeO³e keÀjC³eeyejesyej legcner meceepeemeeþer keÀe³e kesÀues ³eeJe©ve legce®³ee
peerJevee®es ceespeceeHe kesÀues peeles. legce®eer meceepeeleerue Òeeflecee þjles. ceeveJe cnCetve legce®eer leer
peyeeyeoejer ®e Demeles keÀer legcneuee meceepeekeÀ[tve pes efceUeues Deens ³ee®eer HejleHesÀ[ kesÀueer Heenerpes
eEkeÀyentvee leer peyeeyeoejer®e Demeles DeeefCe cnCetve meeceeefpekeÀ O³es³e efveef½eleer kesÀueer peeles.

Jejerue meJe& O³es³eeb®ee yeejkeÀeF&ves DeY³ee me kesÀu³eeveblej legce®³ee ue#eele ³esF&ue keÀer, ner meJe& O³es³e
SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyetve Deensle. Goe. DeeefLe&keÀ O³es³e efveef½eleer ner legce®³ee keÀefjDej O³es³e efveef½eleerJej
DeJeuebyetve Demeles. DeeefCe legce®es keÀefjDej legce®ee mJe³eb e fJekeÀeme Je DeO³eeeqlcekeÀ efJekeÀeme l³ee®eÒeceeCes
legce®³ee Deejesi³eeJej DeJeuebyetve Demeles.

ceeveJeeuee efceUeuesueer F&éejer osCeieer /mìsHesÀve keÀe@Jns ³eeb®eer ceeveJeer O³es³e mebkeÀuHeveeë
F&éejer osCeieer cnCepes ceeveJeeuee pevcepeele efce Ueuesues meeceL³e&, ceeveJeeuee efvemeie&le: keÀener #ecelee
cnCepes yeg×er eEkeÀJee meeceL³e& pevcele:®e efceUles. cnCepes®e keÀener iegCe eEkeÀJee keÀuee ceeveJeeuee GHepele®e
efceUleele. ceeveJeeuee meeceeefpekeÀ osCeieer ner l³ee®³ee meeceeefpekeÀ Jeej mee nkeÌkeÀeves®e efceUles.

mìsHesÀve keÀe@Jns ³ee uesKekeÀeves l³ee®³ee "The Seven Habits of Highly Effective
People". ³ee HegmlekeÀele 7 ceeveJeer F&éejer osCeieer meebefieleu³ee Deensle. l³ee Heg{erueÒeceeCes Deensle.

1 mJe³eb peeie=leer eEkeÀJee mJe³ eb %eeve
2 keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe meodmeodefJeJeskeÀ yeg×er
3 mJes®ísves eEkeÀJee F®íe MekeÌleer
4 Òe®eb[ ceeveefmekeÀlee
5 efveYe&³elee DeeefCe DeemLee
6 mepe&veefMeuelee
7 mJe³eb vetleveerkeÀjCe

Jejerue meJe& F&éejer osCei³ee SkeÀcesJe DeMee Deensle . ³eeHewkeÀer keÀesCeleerner ÒeeC³eebvee ueeiet nesle veener. Hejbleg
¿ee meJe& osCei³ee melele keÀceer HeeleUerkeÀ[tve ceesþîee (Gb®e) HeeleUerkeÀ[s peele Demeleele.

F&éejer osCeieer®³ee meele meJe³eerë
1) oesvner yeepetves (yeepetves DeeefCe efJe©×) keÀe³e &#ece yevee (Be Proactive):

ner mJe³eb -%eeve eEkeÀJee mJe³eb -peeie=leer®eer (Self awareness or selfknowledge) F&éejer osCeieer
Deens. meceepeeceO³es oesve ÒekeÀej®es ueeskeÀ Demeleele. SkeÀ pes ueeskeÀ DekeÀe³e&#ece Demeleele les peyeeyeoejer
nmleeblejCe keÀ©ve mJele:uee eEkeÀJee ogmeN³eeuee oeskeÀesCeeueener keÀejCe nesCeeN³ee HeefjCeeceebvee les peyeeyeoej vemeleele. ogmeN³ee ÒekeÀej®es ueeskeÀ pes melele
keÀe³e&#ece Demeleele keÀejCe les mJ e³eb peeie=le Demeleele. les l³eeb®es meeceL³e& Je ogye&uelee ³eeb®es melele
efJeMueskeÀejCeemeeþer JeeHej keÀjleele.
munotes.in

Page 112

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
112 legce®³ee peerJeveeleerue legce®e er peeie=lelee ner legce®eer mepe&veMeerue MekeÌleer Deens. legcner legce®³ee meJe³eer®ee
iegueece nesT vekeÀe, keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle keÀesCel³eener J³ekeÌleerkeÀ[tve legcner peyeeyeoejer mJeerkeÀeje
ceie Hene legce®³ee peeie=leercegUs mepe&veMee rue mJe³eb efve½e³eer yevele peeue. legcner legce®eer peyeeyeoejer
mJeerkeÀejeue.

2) megjJeele keÀje MesJeì ceveele þsJee (Begin with the end in mind) :
megjJeeleer®eer meesyele DeeefCe MesJeì ceveele ner F&éejer osCeieer keÀuHeveeMekeÌleer DeeefCe meodmeo defJeJeskeÀyeg×er
(Imagination conscience) Deens. pej legcner keÀe³e&¬eÀce eEkeÀJee ³eespevee le³eej keÀjCeejs Demeeue,
lej ueies®e ³eespevee efuene DeeefCe efJe®eej keÀje legce®³eekeÀ[s keÀjCeeN³ee JesUsle legcner keÀe³e keÀjeue nl ³eejer
DeeefCe meeOeves IesTve legcneuee keÀece keÀje ³e®es Deens.

leUeuee DemeCeejs cnCepes DekeÀe³e&#ece ueeskeÀ O³es³ee®³ee yeeyeleerle nslet DeeefCe Òe³elveeb®³ee yeeyeleerle
efvejLe&keÀ Demeleele. ³eeletve yeensj ³esC³eemeeþer peerJeveeleerue DeHes#ee Dee½e³e& keÀejkeÀHeCes yeouetve,
mekeÀejelcekeÀ efmLeleer le³eej kesÀueer lej®e legcneuee jespe®eer jespeer jesìer DeeefCe mekeÀejelcekeÀ HeÀU (³eMe)
efceUsue.

Jej®³ee HeeleUerJejerue cnCepes keÀe³e&#ece ueeskeÀebvee DeHes#ee DeeefCe nslet ³eeb®eer ®eebieueer mecepe Demeles. ce er
ceeP³ee ceveele ceeP³ee YeefJe<³ee®ee efJe®eej keÀjlees eEkeÀJee YeefJe<³e efvecee&Ce keÀjlees, ceer les Heenlees, les keÀmes
Demesue l³ee®eer keÀuHevee keÀjlees.

3) ÒeLece Jew³ekeÌleerkeÀ yeeyeer ÒeLece þsJeCes (Put first things first) :
F®íeMekeÌleer® eer F&éejer osCeieer ÒeLece Jew³ekeÌleerkeÀ yeeye ÒeLece þsJeCes ner Deens. ¬eÀceJeejerle Keeuetve Lees[s
Jej Deeu³eeveblej DekeÀe³e&#ecelee, peyeeyeoejer ìeUCes, DeeefCe menpe yeensj He[Ces, keÌJeef®ele®e Heg{ekeÀej
IesCes eEkeÀJee keÀceer F®íeMekeÌleer e fometve ³esles.

G®®elece HeeleUerJej DeefleMe³e efMemleye× peerJeve Demeles. DeefleMe³e cenÊJee®³ee yeeyeerbJej ceesþîee
ÒeceeCeeJej ue#e keWÀefêle kesÀues peeles. Hejbleg leele[erves peerJeveeleerue GHe¬eÀceebJej ue#e keWÀefêle keÀjCes
pe©jer®es vemeles.

ÒeeLeefcekeÀ F&éeje®eer osCeieer®ee mejeJe kesÀu³eeme og³³ece F&éejer osCeieer ÒeYeeJeerHeCes keÀjlee ³esles.

4) eEpekeÀC³ee®ee®e efJe®eej (Think Win -Win):
eEpekeÀC³ee®ee®e efJe®eej ner F&éejer osCeieer Òe®eb[ ceeveefmekeÀlee Deens. keÀejCe DeeHeueer megjef#elelee efJeefMeä
leÊJeeletve ³esles. legce®eer megj#ee legce®³ee meesyele®e Demeles/³esles. meeOevemeeceûeer ce³ee&oerle Deens Demes
ie=nerle OejCes Je l³eele®e Deevebo ceeveCes ®etkeÀ Deens. DeeHeu³eeuee nJes les efceUefJeC³ee®eer keÀe³e&#ecelee
J³ekeÌleerceO³es Demeles. ceesþîee ÒeceeCeeJejerue ceeveefmekeÀlescegUs Òe®eb[ veHeÀe, MekeÌleer DeeefCe Òel³eskeÀe®eer
ceev³elee ÒeeHle keÀjlee ³esles.


munotes.in

Page 113

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
113 5) ÒeLece mecepeeJegve I³ee, veblej DeLe& meebiee (Seek first to understand thento be
understood) :
ÒeLece mecepeeJetve I³ee Je veblej ogmeN³eebvee DeLe& meebiee cnCepes owJeer osCeieer®eer efveYe&³elee Je DeemLee
(Courage and Consideration) nes³e. efveYe&³elee eEkeÀJee DeeHeues Oee[me Je DeemLee ÒeLece ve
mecepeeJetve Ieslee ogmeN³eeuee Deieesoj mecepeekegv e meebieleele. ³ee Heeþerceeieerue cetU keÀejCe MeesOetve
keÀe{u³eeme Demes ue#eele ³esles keÀer, ueeskeÀeb®eer cegK³e mecem³ee meb%eeHeCee®eer Demeles. les keÀesCeleerner ieesä
ue#eHetJe&keÀ Je menevegYetefleHetJe&keÀ SsketÀve Iesle veenerle. l³eebvee Hee eEþy³ee®eer iejpe Demeles, l³eeb®³eekeÀ[s
efveYe&³eles®ee cnCepes®e Oee[mee®ee DeYeeJe Demelees. SskeÀC³eemeeþer ÒeLece meb³ecee®eer, Deeoje®eer,
Hetp³eYeeJeves®eer iejpe Demeles DeeefCe legcneuee keÀe³e meebiee³e®es Deens l³eemeeþer efveYe&³elee, DeemLee, #ecelee
DemeeJeer ueeieles. Demes®e Peie[le, Peie[le Heg{s iesu³eeveblej Heg{s HeefjHekeÌJe meb%eeHevee®es oesve ceeie&
efomeleele. pesLes efveYe&³eles®es meblegueve DeemLesMeer Peeuesues efometve ³esles.

6) meebefIekeÀ keÀece (Synergy) :
meebefIekeÀ eEke ÀJee SkeÀef$ele keÀece keÀjCes cnCepes®e owJeer osCeieer®eer mepe&veefMeuelee (Creativity)
keÀenerlejer efvecee&Ce keÀjCes nes³e. legcneuee pej SkeÀef$ele keÀece keÀjC³ee®ee Glmeen Demesue, #ecelee Demesue
lej legcner SkeÀ MekeÌleerMeeueer ieì, YeeJeefveke À yeBkeÀ Keeles DeeefCe ueeskeÀ legce®³eeMeer oerIe&keÀeueerve mebyebOe
þsJeC³eele le³eej nesleerue. efveYe&³elee Je DeemLesmeesyele SkeÀ ogmeN³ee®eer cegkeÌleHeCes meb%eeHeve keÀ© MekeÀlee
DeeefCe ³eMemJeerlee ne He³ee&³e le³eej keÀ© MekeÀlee.

7) nl³eej HeepeUCes (Sharpen the saw):
HeepeUCes cnCepes vesnceer keÀe³e&#ece eEkeÀJee keÀesCelesner keÀece keÀe³e&#eceHeCes keÀjC³eeme le³eej DemeCes ner owJeer
osCeieer®es SkeÀcesJe mJe³eb vetleveerkeÀjCe Deens. SkeÀe yeepetuee meJe& mebHeuesues Demeleevee ogmeN³e e yeepetuee
melele megOeejCee, veeefJev³ekeÀjCe DeeefCe Je=×erkeÀjCe efometve ³esles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : 1) O³es³e efveef½eleer cnCepes keÀe³e ?
2) O³es³e efveef½eleer®es ÒekeÀej meebiee ?







4.12 JesUs®es J³eJemLeeHeve (TIME MANAGEM ENT)

Fbûepeerle TIME ne Meyo cegUele J³ekeÌleeruee O³es³e efme×ermeeþer keÀesCekeÀesCel³ee ieesäer®eer DeeJeM³ekeÀlee
Demeles ns Òeieì keÀjerle Demelees. TIME ¿ee Meyoeleerue Òel³eskeÀ De#eje®ee DeLe& DeeHeCeebme
Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.

munotes.in

Page 114

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
114 T - Trust, Treatment, Training :
DeeHeCe efve³eesefpele kesÀuesu³ee O³es³ee -mebyebOeer®eer Þe×e les meeO³e keÀjC³eemeeþer DeveskeÀeb®es menkeÀe³e&
efceUefJeC³ee®eer #ecelee DeeefCe l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesues menkeÀe³e& efceUefJeC³ee®eer #ecelee DeeefCe
l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesues ÒeefMe#eCe F... yeesOe `ìer' (T) ns De#ej keÀ©ve osles.

I - Integrity, Innovation, Inner Voice :
Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee efþkeÀeCeer DeefJe®eue efveÿe, veeefJev³ee®ee MeesOe DeeefCe Deble:mHetÀleea®ee ceeieesJee
IesC³ee® eer ÒeJe=Êeer ns iegCe Demeues Heeefnpesle.

M - Motivation, Mastermind, Mognanimity:
Òel³eskeÀ ceveg<³ee®³ee efþkeÀeCeer melele keÀe³ee&®eer ÒesjCee, keÀe³e& meeO³e keÀjC³eemeeþer ueeieCeejs meceLe& ceve,
ÒeKej DeelceefJeéeeme DeeefCe efJeMeeue Deble:keÀj Ce ³ee iegCeeb®eer efveleeble DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

E- Eagerness, Excellence, Exaetness :
Òel³eskeÀ ceveg<³e ne vesnceer®e keÀece keÀjC³eeme lelHej Demeuee Heeefnpes. ³eeefMeJee³e DeeHeues keÀe³e& meJeexlke=Àä
Peeues Heeefnpes Je l³ee keÀe³ee&le keÀeìsk eÀesjHeCeener Demeuee Heeefnpes.

³ee meJe& iegCeeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe JesUs®³ee J³eJemLeeHeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens.

DeeHeu³ee owvebefove keÀecekeÀepeeceO³es JesUs®ee keÀmee GHe³eesie keÀ©ve Ieslee ³esF&ue, ³ee®ee Òel³eskeÀeves efJe®eej
keÀ©ve JesUs®e e peemleerle peemle ®eebieu³eeÒekeÀejs GHe³eesie keÀ©ve Iesleuee Heeefnpes. efJeveekeÀejCe Jee³ee
peeCeeje JesU Jee®eJeuee Heeefnpes Je l³ee JesUelener veJeefveefce&leermeeþer keÀece kesÀues Heeefnpes. DeeHeu³ee
peerJeveceO³es JesU ner Del³eble cenÊJee®eer ieesä Demetve l³ee®ee meogHe³eesie keÀjCes Òel³eskeÀe®es keÀle&J³e Deens.

“Time is money ” ner cnCe DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens.
JesUs®³ee efve³eespeveemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ ke=Àleer ³eespevee –

peerJeveele ³eMemJeer nesC³eemeeþer meJe& J³eJenejeb®e er GHeueyOe JesUsMeer meebie[ IeeueeJeer ueeieles Je GHeueyOe
JesU ue#eele IesTve meJe& IeìkeÀeb®es He×leMeerj efve³eespeve kesÀues Heeefnpes. JesUs®³ee efve³eespeveemeeþer
HeefjCeecekeÀejkeÀ ke=Àleer ³eespevee DeeKeCes iejpes®es Deens. JesUs®³ee efve³eespeveemeeþer Heg{ erue IeìkeÀ
DeeJeM³ekeÀ Deensle -

1) O³es³e efveef½eleerë
JesUs®³ee efve³eespeveeleerue O³es³e efveef½eleer ne meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. ³eMemJeer J³ekeÌleer l³ee®es O³es³e
megmHeä Je efueefKele mJe©Heele efveef½ele keÀjleele. O³es³e e®es Heefj#eCe melele kesÀues Heeefnpes DeeefCe cnCetve®e
O³es³eeefMeJee³e JesUs®es J³eJemLeeHeve ne efJe®eej®e keÀjlee ³esle veener.

2) efve³eesefpele keÀe³e&¬eÀceë
O³es³e ÒeeHleer keÀjC³eemeeþer efve³eespeve DeefleMe³e cenÊJee®es Demeles. ns efve³eespev e owefvekeÀ DeeþJe[îee®es
ceefnv³ee®es eEkeÀJee Jeueeielees.
munotes.in

Page 115

mHeOee& Hejer#eeb®eer DeesUKe
115 3) JesUs®es JeieeakeÀjCeë
p³ee JesUsle DeeHeCe keÀece keÀjCeej Deenesle eEkeÀJee p³ee JesUs®ee DeeHeCe keÀeceemeeþer GHe³eesie keÀjCeej
Deenesle l³eeJesUs®es JeieeakeÀjCe keÀjeJes. l³eecegUs cenÊJee®³ee keÀeceebvee peemle JesU oslee ³eslees.
efve³eespeveeÒeeceeCes meJe& keÀe³e& keÀjlee ³esleele.

4) Je®eveye× DemeCesë
JesUs®³ee efve³eespeveeÒeceeCes owvebo erve J³eJenejeceO³es JesUs®ee GHe³eesie keÀjC³eeme Je®eveye× Demeues Heeefnpes.
JesUs®³ee efve³eespeveeÒeceeCes keÀe³e&¬eÀce ®eeuet þsJeu³eeme O³es³e ÒeeHleer lJejerle nesT MekeÀles.

5) Flejë
³eeceO³es mJele:®es Deejesi³e Je l³eemeeþer JesU, Deenej, PeesH e J³ee³eece Jejerue ueeskeÀebmeeþer JesU, Jee®eve,
ceveve Je eE®eleve, ÒeJeeme, Jew³eeqkeÌlekeÀ He$eJ³eJenej, ceveesjbpeve F. JesUs®es efve³eespeve J³eJeefmLele keÀjeJes
ueeieles.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee
ÒeMve : JesUs®es J³eJemLeeHeve keÀmes keÀjlee ³ esF&ue les meebiee.







4.13 meejebMe

keWÀefê³e Je jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie Hejer#eebceO³es peeefnjele cenÊJeHetCe& Demeles. l³ee®eer Hee$elee Je
Je³eesce³ee&oe þjuesueer Demeles. Je³eesce³ee&oe 21 les 30 DemeeJeer ueeieles. Heefj#ee keWÀê cegbyeF &, Deewjbieeyeeo,
veeieHetj Je HeCepeer (ieesJee) ³esLes Demeleele. ner keWÀefê³e ueeskeÀmesJee Dee³eesiee®eer keWÀê Deensle. oesvner ceO³es
uesKeer Heefj#ee Demeleele. l³eeveblej cegueeKele Demeles.

keÀce&®eejer efveJe[ Dee³eesie, meeceeF&keÀ ÒeJesMe Hej er#ee, Meeues³e Deefle#ecelee ®ee®eCeer, yeBkeÀeRie #es$eeleerue
Hejer#ee meJe& l³ee l³ee #es$eeleerue cenÊJeHetCe& Hejer#ee Demeleele. lej vesì / mesì ns ÒeeO³eeHekeÀ nesC³eemeeþer
DeeJeM³ekeÀ DeMeer Hejer#ee Deens.

ÒeyeU keÀe³e& veweflekeÀlee, mekeÀejel cekeÀ ¢efäkeÀesve, GÊece mebHeeove keÀewMeu³e, keÀeue J³eJemLeeHevee®eer
#ecelee, mecem³ee mees[JeC³ee®es keÀewMeu³e, DeelceefJeéeeme, ueJeef®ekeÀlee, leCeeJeelener keÀece keÀjCes ner
mHeOee& Heefj#eebmeeþer DeeJeM³ekeÀ keÀewMeu³es Deensle.

ÒesjCesme Deef YeÒesjCe Demesner cnCeleele ÒesjCee cnCepes keÀece keÀjC³ee®eer F®íe peeie=le keÀjCes, keÀe³e& keÀ©ve
IesCes, ceemues, npeyeie&, ce@ûeeriej ³eeb®es ÒesjCes®es efmeb×eble Òeefme× Deensle. %eeve Je efMe#eCe DeeHeCeeuee
O³es³eeHe³e¥le IesTve peeC³eeme ceole k eÀjles. O³es³e DeeHeu³ee keÀejkeÀeroea®eer efoMee þjefJeles. O³es³e ns munotes.in

Page 116

Hee³eeYetle DeY³eeme¬eÀce - II
116 DeeìesHeC³eeleerue DemeeJes. l³eeuee keÀe³e&ce³ee&oe nJeer. les JeemleJeJeeoer DemeeJes. YeeweflekeÀ O³es³e keÀefjDej
O³es³e, efJeÊeer³e O³es³e, HeeefjJeejerkeÀ O³es³e, Deevebooe³ekeÀ O ³es³e, meeceeefpekeÀ O³es³e ns O³es³ee®es ÒekeÀej
Deensle. O³es³e efveef½eleer, efve³eesefpele keÀe³e&¬eÀce, JesUs®es JeieeakeÀjCe, Je®eveye× DemeCes Je Flej ieesäer
JesUs®³ee efve³eespeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ Deensle.

4.14 efJeÐeeHeerþer³e oerIees&Êejer Òe Mve

1. keWÀêer³e Je jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie mHeOee& keÀMeer Demeles les mHeä keÀje.
2. vesì/mesì Hejer#ee efJe3. mHeOee& Heefj#eebmeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer keÀewMeu³es meefJemlej mHeä keÀje.
4. ÒesjCe e cnCepes keÀe³e ? ÒesjCes®es efme×eble mHeä keÀje.
5. ÒesjCee cnCepes keÀe³e ? ÒesjCes®³ee He×leer mHeä keÀje.
6. O³es³e efveef½eleer cnCepes keÀe³e les meebietve O³es³e efveef½eleer®es ÒekeÀej mHeä keÀje.
7. mìsHesÀve keÀe@Jns ³eeb®eer ceeveJeer O³es³e m ebkeÀuHevee meefJemlej mHeä keÀje.
8. JesUs®es J³eJemLeeHeve cnCepes keÀe³e les meebietve JesUs®³ee efve³eespeveemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ IeìkeÀ mHeä
keÀje.
9. ìerHee efuene
1. keWÀefê³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie
2. jep³e ueeskeÀmesJee Dee³eesie
3. vesì mes ì Hejer#ee
4. yeBkeÀeRie #es$eeleerue Hejer#ee
5. mHeOee& Heefj#esmeeþer®eer keÀewMeu³es
6. O³es³e efveef½eleer
7. ÒesjCee
8. Yee9. JesUs®es J³eJemLeeHeve
10. mìsHeÀve keÀe@Jes ³eeb®eer ceeveJeer O³es³e mebkeÀuHevee



munotes.in